Ο αναρχισμός, έγραφε ένας Γάλλος συγγραφέας τη δεκαετία του 1890, όπως το χαρτί πάνω στο οποίο μπορεί κανείς να γράψει οτιδήποτε, έχει ένα τόσο πλούσιο παρελθόν ώστε μπορεί να συμπεριλάβει τα πάντα. Η ιστορία του δεν μπορεί να διαχωριστεί από την ιστορία όλων των άλλων προοδευτικών εξελίξεων και όλων των βλέψεων για ελευθερία. Δεν είναι μια θεωρία παρμένη από βιβλία ή μια "επιστημονική" επινόηση κάποιου "πεφωτισμένου" νου, αλλά αντίθετα είναι η διαχρονική συνειδητή ή ασυνείδητη φιλοδοξία των ανθρώπων για ελευθερία, ριζωμένη μέσα στα ένστικτα και τις καθημερινές τους ανάγκες.
Οι προσπάθειες για ελευθερία μέσα στα πλαίσια της εξουσίας εκδηλώνονταν με διάφορους τρόπους σε ολόκληρη την ιστορία του ανθρώπινου γένους, είτε στην ιδιωτική ζωή των ατόμων, είτε στην κοινωνική συμπεριφορά ατόμων και ομάδων. Άλλοτε εκδηλώνονταν ατομικά, άλλοτε σε μικρές ομάδες και άλλοτε οργανωμένα σε μεγάλα λαϊκά κινήματα. Αν και οι οικονομικές, πολιτικές και κοινωνικές συνθήκες ήταν διαφορετικές, αν και οι επικρατούσες αντιλήψεις και ιδέες άλλαζαν συνεχώς δίνοντας τη θέση τους σε καινούργιες, η ανάγκη και η θέληση για εξασφάλιση και κατοχύρωση μιας συγκεκριμένης ανεξαρτησίας παρέμενε η ίδια. Αυτό εξηγεί το γεγονός ότι οι άνθρωποι συχνά πορεύτηκαν προς την ίδια κατεύθυνση και με τα ίδια αισθήματα που χαρακτηρίζουν τους ανθρώπους όλων των εποχών ανεξαρτήτως χρώματος και καταγωγής. Η ανυπακοή και η εξέγερση ήταν στοιχεία που χαρακτήριζαν τους ανθρώπους στη μακραίωνη πορεία της ιστορίας. Και ήταν αυτά τα αισθήματα που σε κάθε περίοδο, σε κάποια απροσδιόριστη στιγμή, συνέβαλαν στην απαλλαγή από τις δεδομένες προλήψεις και δεισιδαιμονίες του παρελθόντος, επιτρέποντας στην ανθρωπότητα να βαδίσει με ένα σίγουρο βήμα προς τα μπρος. Έτσι η ανθρώπινη πορεία προς την πρόοδο, η οποία κατακτήθηκε στη διάρκεια πολλών αιώνων, ήταν ένας ατέλειωτος αγώνας ενάντια στα εμπόδια και τις αλυσίδες της εξουσίας.
Μπορούμε να ισχυριστούμε επομένως ότι το επίπεδο της προόδου μπορεί να μετρηθεί απ’ τη δύναμη του ενστίκτου για ανυπακοή και εξέγερση. Χωρίς ανυπακοή και εξέγερση δεν συντελείται πρόοδος. Η ανυπακοή και η εξέγερση ήταν οι απαρχές των προόδων που μπόρεσε να πετύχει ο άνθρωπος, όταν ήξερε να λέει «όχι» σε κάθε απόλυτη εξουσία, θεϊκή ή ανθρώπινη. Η ιδέα τους αντιστοιχεί στην άρνηση του συμβιβασμού και είναι ταυτόχρονα η αποδοχή της ανάγκης να εναντιώνεται ο άνθρωπος σε κάθε κατάσταση που απειλεί την ακεραιότητά του, την αξιοπρέπεια και τις επιλογές του. Κάτω από αυτό το πρίσμα, η ίδια η γέννηση της φιλοσοφίας ήταν εκδήλωση αυτών των αισθημάτων, αφού πρακτικά σήμαινε την απελευθέρωση της σκέψης από τα δεσμά των ανιμιστικών και θρησκευτικών παραδόσεων του παρελθόντος. Η ανυπακοή της σκέψης στην ανιμιστική εξήγηση των γεγονότων της φύσης ήταν η απαρχή της φιλοσοφίας. Ο άνθρωπος δεν ικανοποιείται με το να αντιλαμβάνεται και να εξηγεί τα διάφορα γεγονότα της φύσης σαν εκδηλώσεις της θέλησης ενός ή πολλών θεοτήτων, αλλά προσπαθεί να φτάσει πίσω από τα πράγματα, να κατανοήσει την προέλευσή τους και τις σχέσεις μεταξύ τους. Δεν ικανοποιείται πλέον με το να πιστεύει ότι το φεγγάρι δεν βγαίνει επειδή είναι κακό, αλλά προσπαθεί να εξηγήσει το σύνολο των φυσικών συνθηκών που, σε μια δεδομένη στιγμή, μας επιτρέπουν ή μας εμποδίζουν να δούμε αυτό ή εκείνο το ουράνιο σώμα.
Η γέννηση της φιλοσοφίας ήταν η πορεία προς την ενηλικίωση της ανθρωπότητας. «Το παιδί –λέει ο Φώυερμπαχ– δεν μπορεί να πραγματοποιήσει τις επιθυμίες του μέσω της δικής του δύναμης, μέσω αυτενέργειας, αλλά στρέφεται με παρακλήσεις στα όντα από τα οποία αισθάνεται και ξέρει ότι εξαρτάται, στους γονείς του, προκειμένου μέσω αυτών να λάβει ό,τι επιθυμεί». Αλλά το παιδί αρέσκεται επίσης στο να σπάει πράγματα, να ανακαλύπτει κρυφές γωνιές, να ερευνά καθετί καλυμμένο και να δοκιμάζει τον εαυτό του σε όλα. Όταν κάποτε φτάσει σε αυτό που υπάρχει πίσω από τα πράγματα, ξέρει ότι είναι ασφαλές. Αν για παράδειγμα αντιληφθεί ότι η βίντσα είναι πολύ αδύναμη για την ανυπακοή του, τότε δεν τη φοβάται πια, έχει παραμεγαλώσει γι’ αυτήν. Με την ίδια λογική, όταν ο άνθωπος καταλήγει στο συμπέρασμα ότι ο κεραυνός δεν είναι η βίαιη εκδήλωση της θέλησης ενός θεού, τότε δεν τον φοβάται πια, έχει ενηλικιωθεί πνευματικά. Καθώς το πρώτιστο μέλημα του παιδιού είναι να ανακαλύψει τον κόσμο που το περιβάλλει, να μάθει το «πώς», το «γιατί» και το «παραπέρα», έτσι και τα πρώτα βήματα της ακηδεμόνευτης ανθρώπινης σκέψης έγιναν για την ερμηνεία του κόσμου και την κατανόηση της φύσης. Γι’ αυτό και οι πρώτοι φιλόσοφοι ονομάστηκαν δικαίως «φυσιολόγοι» (από τη σύνθεση των λέξεων φύσις και λόγος), δεδομένου ότι ασχολήθηκαν, πρώτον με τη φύση και την ωρίμανση, μεταβολή και εξέλιξή της, και δεύτερον με την επιστήμη ή την επιχειρηματολογία περί των πραγμάτων. Και αυτή η κατανόηση και γνώση της φύσης δεν ήταν τυχαία. Ήταν το αποτέλεσμα της συνειδητοποίησης ότι τίποτα δεν είναι ξένο προς τον άνθρωπο ώστε να το αναζητήσει σε έναν εξωτερικό, υπερφυσικό τόπο, ότι το φεγγάρι που δεν βγαίνει ή ο κεραυνός που πέφτει δεν διαχωρίζονται από τη φύση –και κατ’ επέκταση από τον ίδιο τον άνθρωπο–, αλλά είναι αισθητές ιδιότητες και ιδιάζουσες όψεις της φύσης, είναι η μια φυσική λειτουργία, είναι εν τέλει η ίδια φύση.
Συμπερασματικά, "αυτό που αποκαλέσαμε φιλοσοφία ήταν στην πραγματικότητα ένα σύνολο από θεωρίες ανεξάρτητες στο μεγαλύτερο μέρος τους από την θρησκευτική παράδοση". Οι θεωρίες αυτές δεν ήταν προϊόντα υποταγής στη θέληση κάποιας θεότητας ούτε η εκκοσμικευμένη παράστασή της, δεν ήταν προϊόντα προλήψεων και δεισιδαιμονιών, αλλά ήταν συμπεράσματα άμεσων παρατηρήσεων και προσωπικών εμπειριών. Ήταν στοχασμοί για την καταγωγή και την ουσία του κόσμου και των πραγμάτων, για τη συμπεριφορά του ατόμου και τις φιλοδοξίες του, για πολιτική και κοινωνική συλλογική συμπεριφορά, για μια καλύτερη κοινωνική οργάνωση και για τον τρόπο που θα μπορούσε αυτή να πραγματοποιηθεί. Ήταν στοχασμοί για τα προβλήματα που άξιζαν να ελκύσουν την προσοχή του ανθρώπου, πίσω από το αβέβαιο φαίνεσθαι και το μεταβαλλόμενο πρόσωπο των πραγμάτων. Ήταν στοχασμοί που "ψαλίδισαν τα φτερά ενός αγγέλου"…
BIBΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
Ferrero, Nevinson, Small, Burton, Morgan, Marshal, «Αρχαία Ελλάδα και Αναρχισμός», μτφρ. Χρήστος Μόρφος, Ελεύθερος Τύπος, Αθήνα 1996.
Jean-Paul Dumont, «Η αρχαία φιλοσοφία», μτφρ. Θεοδώρα Κάππου, To Bήμα γνώση, Αθήνα 2007.
Max Nettlau, «Ιστορία της Αναρχίας», μτφρ. Σύλβια – Μ.Κ., Διεθνής Βιβλιοθήκη, Αθήνα 1988.
