Συγγραφέας εργασίας: Γιώργος Μαμώλης, Φ.Π.Ψ. Αθήνας - 9/11/2005

Μπορείτε να κατεβάσετε το αρχείο σε εκτυπώσιμη μορφή .doc εδώ

Οι βιβλιογραφικές παραπομπές είναι διαθέσιμες μόνο στο αρχείο .doc

Εισαγωγή.

Το ερώτημα σχετικά με την ύπαρξη της Ψυχής καθώς και η προσπάθεια απάντησης του, ξεκινά από πολύ παλιά. Ήδη 3000 έτη π.Χ, οι Αιγύπτιοι προσπαθούν να απαντήσουν στον προβληματισμό. Στην συνέχεια έχουμε ακόμη μια πρώτη αλλά βασική προσέγγιση, μέσω των ποιημάτων του Ομήρου. Το Περί Ψυχής ερώτημα, προέρχεται στην ουσία, από το Περί Ζωής ερώτημα. Τι είναι η ζωή; Από πού πηγάζει; Τι είναι θάνατος; Τι σημαίνει ’’ζούμε’’, Τι είναι η Φύση; Γιατί μπορούμε να συμπεριφερόμαστε; κλπ, είναι ερωτήματα που οδηγούν στην υπόθεση μιας πηγής ζωής. Η Ψυχή είναι σύμφωνα με αυτήν την πίστη και θεωρία, αυτή η πηγή ζωής ολόκληρου του σύμπαντος. Η μελέτη, τώρα, του τι είναι Ψυχή, ποια η ουσία, η προέλευση, το περιεχόμενο της δηλαδή, είναι το αντικείμενο της Ψυχολογίας. Η "φιλοσοφική ψυχολογία" εξετάζει θεωρητικά όλα αυτά τα ζητήματα, μεσώ της Μεταφυσικής. Το ψυχολογικό ερώτημα, είναι ακριβώς το ¼ του περιεχομένου του Μεταφυσικού ζητήματος. Ακολουθούν το οντολογικό ερώτημα, το κοσμολογικό και τέλος το θεολογικό ερώτημα . Με την απάντηση των ψυχολογικών ερωτημάτων, ασχολούνται εμπεριστατωμένα πρώτοι οι Προσωκρατικοί (κατά το λεγόμενο χρονικά) φιλόσοφοι, ακολουθεί ο Σωκράτης και ο μαθητής του Πλάτων, καθώς και ο Αριστοτέλης .

[selida]

1. Οι Προσωκρατικοί στοχασμοί γύρω από την Ψυχή.

α) Θαλής ο Μιλήσιος εξ Ιωνίας (624-546 π.Χ).

Οι Προσωκρατικοί φιλόσοφοι της Μιλήτου συνηθίζουν να δίδουν μια ορθολογιστική και πνευματική φύση στην Ψυχή. Αυτή, διαφέρει από την ύλη και υπάρχει αυτοτελώς ως μορφή πνευματική. Υπάρχει για να δίδει μορφή στην ύλη, έξω από την ύλη. Συγκεκριμένα ο Θαλής, αν και δεν ασχολείται συστηματικά με το Ψυχολογικό ζήτημα, εντούτοις μέσω των φυσικών διατυπώσεων του σχετικά με τον εξωτερικό φυσικό κόσμο μας, θέτει την βάση της Επιστημονικής μελέτης της Ψυχής μέσω της μεθόδου της λογικής παρατήρησης. Διατυπώνει την ρήση πως, Τα πάντα γύρω μας είναι έμψυχα δείχνοντας την σύνδεση της Ψυχής με την έννοια και το φαινόμενο της Ζωής και της λειτουργίας της. Η διαπίστωση του αυτή προφανώς υποκινείται, από την συστηματική μελέτη των φαινομένων της φύσης, που τον οδηγεί στο συμπέρασμα πως τα πάντα γύρω μας έχουν ζωή. Έτσι για τον Ίωνα φιλόσοφο, η Ψυχή είναι στην ουσία η ίδια η Ζωή.

β) Αναξίμανδρος ο Μιλησιος εξ Ιωνίας (611-545-διχως να είναι σίγουρο- π.Χ).

Για τον Αναξίμανδρο Ψυχή, ως πηγή Ζωής και ύπαρξης των πάντων, είναι η έννοια της δικαιοσύνης. Τα φυσικά στοιχεία(νερό, γη, αέρας, φωτιά) διαμάχονται το ένα το άλλο, προκείμενου κάποιο από αυτά να επικρατήσει, φέροντας όμως καταστροφή του κόσμου μεσώ της ισχύς του. Η δικαιοσύνη λοιπόν, είναι μια έννοια που δύναται να εξασφαλίσει την σχετική ισορροπία μεταξύ των αντίμαχων στοιχείων. Εφόσον η ισορροπία πλέον υπάρχει, το πρώτο για τον Αναξίμανδρο "ουδέτερο, απεριόριστο, ακαθόριστο" φυσικό στοιχείο, το άπειρο, μετατρέπεται στα υπόλοιπα τέσσερα στοιχεία και με τις κατάλληλες επιδράσεις δίδει τελικώς το φαινόμενο της ζωής.

γ) Αναξιμένης ο Μιλήσιος εξ Ιωνίας (585-525-δίχως να είναι σίγουρο- π.Χ).

Ομού με τον Θαλή και τον Αναξίμανδρο, ο Ίωνας φιλόσοφος Αναξιμένης δεν ασχολείται συστηματικά με την Ψυχή. Εντούτοις, διαπιστώνει μέσα από την θεωρία του γύρω από την αρχή του κόσμου , πως Ψυχή, πνοή ζωής-πηγή ζωής του ανθρώπου και της φύσης, είναι ο αέρας ως φυσικό στοιχείο. Έτσι η Γη δημιουργείται από τις συχνές μετατροπές του αέρα, σε νερό και σε χώμα. Κατά συνέπεια όλα τα όντα επάνω στην γη, οφείλουν την ύπαρξη τους στον αέρα6. Αυτός λοιπόν είναι η Ψυχή τους, η αιτία της Ύπαρξης και της ζωής τους.



Με τον Αναξιμένη, κλείνει ο κύκλος των Μιλησίων φιλοσόφων οι οποίοι περιληπτικά, αντιλαμβάνονται την πρώτη πηγή ζωής των πάντων, την Ψυχή, "…με τρόπο Υλοζωικό(νερό, αέρας…ύλη)"7. Η Προσωκρατική(κατά το χρονικά λεγόμενο) "φιλοσοφική ψυχολογία", όμως, δεν ολοκληρώνεται εδώ. Μετά την Υλίκη θεώρηση της Μιλήτου, βαδίζουμε σε μια διαφορετική αντίληψη σχετικά με την πρώτη πηγή ζωής(Ψυχή) που σταδιακά απομακρύνεται από τον Υλισμό:

δ) Πυθαγόρας εκ Σάμου (570-496 π.Χ) και η (κατά τον Αριστοτέλη) σχολή των Πυθαγορείων.

Το πέρασμα από τον Υλισμό, των Ιώνων φιλοσόφων γίνεται με τον Πυθαγόρα τον Σάμο ο οποίος κατά κύριο λόγο έδρασε στον Κρότωνα της κάτω Ιταλίας. Η ερμηνεία της Ψυχής ως πηγή της ζωής, εδώ, γίνεται μέσω των Μαθηματικών και συγκεκριμένα μέσω των αριθμών. Ο αριθμός, είναι η αρχή των όλων. Δίδει την ζωή. Δημιουργεί. Αυτό παρατηρείται στις ανθρώπινες υπάρξεις και σώματα, τα οποία διέπονται από μια τάξη αριθμητική στην οποία και δομούνται8. Ο αριθμός δημιουργείται ως εξής: Αρχικώς υπάρχει η τελεία η οποία δεν έχει κανενός είδους έκταση και διάσταση. Κατά την συνέχεια από την τελεία δημιουργείται μια γραμμή. Η γραμμή, δημιουργεί μια επιφάνεια με αποτέλεσμα τη τελική ύπαρξη ενός αριθμού9: Το 1, το 2, το 10, το 4 κ.ο.κ. Οι αριθμοί, από την δημιουργία τους και έπειτα, αρχίζουν να διαδραματίζουν κυρίαρχο ρόλο εξουσίας σε ολόκληρο το σύμπαν. Δημιουργούν την ζωή(="λειτουργούν" δηλαδή, κατά τον Πυθαγόρα, ως Ψυχή) και την εμπλουτίζουν με νόμους. Βασικό μέρος στην Πυθαγόρειο θεωρία, κατέχουν οι ιδιότητες της Ψυχής. Κάτι το οποίο δίδει ζωή, είναι αδύνατο να μην έχει ή να χάνει την ζωή. Κατά τον συλλογισμό αυτό, των Πυθαγορείων, εισάγεται μια βασική ιδιότητα και δυνατότητα της Ψυχής, η έννοια της Μετεμψύχωσης. Η Ψυχή ως αστείρευτη δύναμη ζωής, προέρχεται από κάτι Απόλυτο. Από κάτι Τέλειο και Αθάνατο. Ο Πυθαγόρειος αυτός θεός δίδει στην Ψυχή την ευκαιρία να ομοιωθεί με αυτόν και να επιστρέψει στην αρχική πηγή της(θεότητα…). Έτσι η Ψυχή μετά-βαίνει(Μετεμψύχωση) από σώμα σε σώμα, από ύλη σε ύλη10 είτε Ανθρώπων, είτε Ζωών προκείμενου, μέσω αυτού, να βρει τις πύλες προς την θέωση και τον θεό(προφανώς σε Πυθαγόρειο αριθμητική μορφή θα νοείται ο θεός)11. Ο Πυθαγόρας μαζί με τους μαθητές του, ίδρυσαν την σχολή των Πυθαγορείων. Μετά τον θάνατο του οι μαθητές του, αναλαμβάνουν την διατήρηση της διδασκαλίας του. Από αυτούς διακρίνονται κυρίως οι Αλκμαίων και Φιλόλαος, όχι μόνο για την διδασκαλία των Πυθαγορείων θεωριών αλλά και για την εισαγωγή νέων απόψεων σχετικά με τα μαθηματικά και τις γενικότερες επιστήμες.

Μετά τον θάνατο του Πυθαγόρα και την συνέχιση της διδασκαλίας του, από τους μαθητές εμφανίζεται στην "Ελέα της Κάτω Ιταλίας, αποικίαν των Φωκέων"12 η σχολή των Ελεατών, με βασικούς εκπρόσωπους τους, Ξενοφάνη τον θεολόγο(570-480 περίπου π.Χ), Παρμενίδη(539-470 περίπου π.Χ) και τον μαθητή του Ζήνων(495 ή 490-430 π.Χ)13. Ο συγγραφέας κρίνει, κυρίως με βάση τις ιστορικό-κριτικές φιλοσοφικές αναφορές14, πως η σχολή της Ελέας δεν προσφέρει μια απάντηση ή θεωρία στο ζήτημα Περί Ψυχής που ερευνούμε, καθώς δεν κάνει συστηματική αναφορά και λόγο επάνω στο ζήτημα μας. Τούτο βέβαια, δεν σημαίνει απόρριψη της σημαντικότητας των Ελεατών φιλοσόφων! Εντούτοις, λόγος Περί Ψυχής γίνεται, εν συνεχεία και κατά την χρονική περίοδο δράσης των Ελεατών ,από έναν άλλο Προσωκρατικό(κατά το χρονικά λεγόμενο) φιλόσοφο, τον Εφέσιο Ηράκλειτο.

ε) Ηράκλειτος εξ Εφέσου (περίπου 544-484 π.Χ).

Ο "σκοτεινός" (όπως τον αποκάλεσαν), Εφεσιος φιλόσοφος Ηράκλειτος, δίδει μεσω της θεωρίας του περί δομής του κόσμου, την κατ αυτόν πηγή ζωής, την ερμηνεία της Ψυχής και της σχέσης με τον άνθρωπο, τον κόσμο και τον θάνατο. Για τον Ηράκλειτο, η αρχή του κόσμο και η πηγή της Ζωής είναι ο πόλεμος: "Πόλεμος πάντων πατήρ. Μέσα στα πράγματα ενοικούν αντίθετες δυνάμεις. Ο σιωπηλός αγώνας μεταξύ των είναι η γενεσιουργός δύναμη των όντων(="Ζωή)." Έναν τέτοιο πόλεμο δεν πρέπει να τον αποστέργει κανείς, διότι η ειρήνη θα σήμαινε καταστροφή. Θα ήταν μια μακάβρια ειρήνη χωρίς ζωτικό και δημιουργικό σκοπό: άρρεν και θήλυ παράγουν νέα ζωή, σύμφωνα και φωνήεντα διαμορφώνουν τη γλώσσα….. τοιουτροπως επιτυγχάνεται η ενότητα των αντίθετων, η συμφιλίωση των αντί-κειμένων και η σύνθεση….." 15

Ο πόλεμος, λοιπόν, μεταξύ όλων, μεταξύ των πάντων(άνδρας-γυναίκα, φωνήεν-σύμφωνο κλπ) , κατά τον Ηράκλειτο, είναι η αρχή του κόσμου. Η βασική αιτία-πνοή-πηγή Ζωής. Ο πόλεμος για τον Έφέσιο, είναι θεωρητικά η Ψυχή(="πηγή" της Ζωής). Εντούτοις, περνά και στις ιδιότητες και στην δομή της ανθρώπινης Ψυχής, δίδοντας της βέβαια καθαρά μεταφυσικό χαρακτήρα. Η Ψυχή έχει τεράστιο εύρος και βάθος. Για τον Ηράκλειτο σκοπός του ανθρώπου, είναι η ανακάλυψη του εαυτού του, η ανακάλυψη όλου αυτού του συνεχούς Ψυχικού βάθους μέχρις το τέλος του(βλέπε την γνωστή ρήση του: "Εδιζησάμην εμεωυτόν"= Αναζήτησα τον εαυτό μου!). Ο φιλόσοφος βέβαια τονίζει, πως το ταξίδι για την πλήρη ανεύρεση του τέλους, τω ορίων της Ψυχής, είναι δύσκολο, μάλλον ακατόρθωτο από τον άνθρωπο("Τα έσχατα σύνορα της Ψυχής, όσο και αν προχωρήσεις, δεν θα δυνηθείς να τα ευρείς οποιαδήποτε μέθοδο κι αν ακολουθήσεις. Τόσο βαθειά είναι η ουσία της"16…). Στην συνέχεια ο Ηράκλειτος προβαίνει στην αναλυτική παρουσίαση των ιδιοτήτων, των συστατικών, της προέλευσης και της κατάληξης της Ψυχής. Η Ψυχή, αποτελείται -είναι- από το πυρ. Την φωτιά. H Ψυχή για να συνεχίσει να υπάρχει, πρέπει να μένει στέγνη, γεμάτη φωτιά17. Τότε, το σώμα που την κατέχει παρουσιάζει μια σειρά αρετών(="δύναμη," θάρρος, ανδρεία κ.α.). Σε αντίθετη περίπτωση: "…ανήρ οκόταν μεθυσθη άγεται υπό παίδος ανήβου, σφαλλόμενος, ουκ επαΐων όκη βαίνει, υγρήν την ψυχήν έχων"18. Όταν αρχίσει να υγραίνεται(ακόμα και από εξωτερικούς παράγοντες όπως φαίνεται, ποτό!) αρχίζει και ο σταδιακός θάνατος(έλλειψη αισθήσεων, αδυνατότητα κρίσης, εκφυλισμός, κλπ). Η Ψυχή βιώνει τον θάνατο, όταν μετατραπεί πλήρως σε νερό19. Όταν χάσει την δυνατότητα του πυρός. Επειδή η Ψυχή, χρησιμοποιεί το σώμα ως "καταφύγιο", όταν αυτή υγρανθεί, μετατραπεί σε νερό, κατά συνέπεια το σώμα αρχίζει να παγώνει, χάνοντας την δυνατότητα πυρός. Με αυτόν του τον συλλογισμό ο Εφέσιος φιλόσοφος ολοκληρώνει την "φιλοσοφική ψυχολογία΄20΄ του δίδοντας στην Ψυχή έναν χαρακτήρα σχέσης με την Φύση(φυσικοί νόμοι, φυσικά στοιχεία όπως νερό, φωτιά κ.α) και με τον Πόλεμο.

στ) Εμπεδοκλής εκ του Ακράγαντα της Σικελίας (490-430 π.Χ).

Ο Εμπεδοκλής, όντας κατά βάση φυσικός φιλόσοφος, αποπειράται να ερμηνεύσει την δημιουργία και λειτουργία του κόσμου και να δώσει απάντηση στο ψυχό-λογικό ερώτημα ως ερώτημα, 1ον από πού πηγάζει η Ζωή και 2ον ποια και τι είναι, η πηγή Ζωής(="Ψυχή)" του ανθρώπου. Ο Ακραγαντίνος φιλόσοφος έχει μια "συνθετική-συνδυαστική θεώρηση"21 σχετικά με τον κόσμο. Η θεώρηση αυτή απορρίπτει, κατ αρχάς, την ύπαρξη ενός μόνο θεμελιώδους στοιχείου ως πρώτου αίτιου και πηγής δημιουργίας. Αντ΄ αυτού, και σε αντίθεση με τους προηγούμενους φιλοσόφους, ο Εμπεδοκλής θέτει "τέσσερα στοιχεία αρχέγονα, ριζώματα, ως αρχήν του κόσμου"22: Αυτά είναι, το πυρ, το ύδωρ, ο αήρ και η γη. Τα τέσσερα αυτά στοιχεία, στο έργο "Περί Φύσεως" του φιλοσόφου, παρουσιάζονται με θεϊκή μορφή. Ως οι Ολύμπιοι θεοί. Ο Ζευς(Δίας) είναι το πυρ. Η Νήστις είναι το ύδωρ. Η Ήρα ο αήρ και ο Αιδωνεύς η γη. Τα στοιχεία έχουν την δυνατότητα να μπορούν να "αναμειγνύονται" και να κινούνται σε δυο δυνατές κατευθύνσεις: Την απωθητική και την ελκυστική. Αντιστοίχως τα ονομάζει, Νείκος και Φιλότητα23. Και εδώ δίδει το φιλοσοφικό ορισμό της Ψυχής. Πνοή-πηγή Ζωής και δημιουργίας του Κόσμου(="Ψυχή)" είναι ο συνδυασμός(μείξη) των τεσσάρων θεϊκών στοιχείων καθώς και οι χρονικές περίοδοι Νείκους και Φιλότητας μεταξύ τους. Για την διασφάλιση του κόσμου και την μη-καταστροφή, έχουν τεθεί όρια και μέτρα μεταξύ του Νείκους και της Φιλότητας. Αν και υπάρχουν περίοδοι που το ένα υπερισχύει του αλλού(αντίστοιχα κάθε φορά), εντούτοις τα όρια ποτέ δεν δύνανται να ξεπερασθούν ώστε να επέλθει η καταστροφή. Εκτός αυτών, ο φιλόσοφος μεταβαίνει και σε μια "ειδική" μελέτη του τρόπου λειτουργίας της Ζωής, της Ψυχής, του ανθρώπου. Για αυτόν, μεγάλη σημασία λαμβάνουν οι ανθρώπινες αισθήσεις και ο τρόπος με τον οποίον αντιλαμβάνονται τον έξω από τον φορέα τους(="άνθρωπος)" κόσμο. Στους "Καθαρμούς" συγκεκριμένα, ο Εμπεδοκλής κάνει λόγο για την "άσχημη Μοίρα της ανθρώπινης Ψυχής, η οποία από το στάδιο της πρωταρχικής Ευδαιμονίας εκπίπτει στην περιοχή της απογνώσεως και της περιπλανήσεως ως την ευλογημένη ώρα του εξιλασμού της24(="προφανώς" εννοεί τον θάνατο-σημείωση δική μου-). Η Ψυχό-λογία του Εμπεδοκλή, συχνά έχει χαρακτηρισθεί ως "Εσχατολογική"25και ως "δαιμονολογία"26 από τους εκάστοτε μελετητές, λόγω του περιεχομένου της(="πνοή" ζωής οι τέσσερις θεϊκές δυνάμεις-στοιχεία, αρκετά πεσιμιστική διάθεση σχετικά με την ανθρώπινη Ψυχή, λόγος περί θανάτου ως λύτρωσης κ.α.).

η) Αναξαγόρας ο Κλαζομένιος (500-428 π.Χ).

Ο Αναξαγόρας ξεκινά την θεωρία του, αναφερόμενος στην αρχική πηγή Ζωής και δημιουργίας. Θεωρεί πως για να προκληθεί ένα δημιούργημα(κόσμος, Σύμπαν κλπ) είναι αναγκαία η "μείξη και ο διαχωρισμός των στοιχείων και κατά συνέπεια δεν υπάρχει γένεση και φθορά"27, ομού δηλαδή με τον Εμπεδοκλή. Τα στοιχεία που συνδυάζονται και αναμειγνύονται, όμως, δεν είναι συγκεκριμένα αλλά "…άπειρα και πλήθος και σμικρότητα…"28. Ο συνδυασμός, οδηγεί στην ύλη, στον κόσμο. Η Ύλη σαν βασικά και κύρια συστατικά, αποτελείται από "σπέρματα" όπως τα ονόμασε ο ίδιος ο Αναξαγόρας. "Σπέρματα απείρου μικροτητος και παντός είδους, χρώματος ή οσμής και γεύσεως, υπό την μορφην απείρως μικρών και ουδέποτε ελαχίστων συστατικών μορίων… υφίστανται εξ αρχής σε όλα μέσα τα πράγματα(σαρξ, τρίχες, χρυσός, οστά κ.α)29. Aυτή λοιπόν είναι η Ψυχή, ως αρχή Ζωής, κατά τον Αναξαγόρα: Ο συνδυασμός των διάφορων στοιχείων προκείμενου να δοθεί, η ζωή, η ύλη, ο κόσμος, το σύμπαν. Εκτός αυτών ο Κλαζομένιος φιλόσοφος, εντρυφεί περισσότερο στην έννοια της δημιουργίας, με την αναφορά του στον Νου δίδοντας έναν καθαρά Ψυχολογικό-πνευματικό ορισμό. Ο Νους, είναι μια νοητική αρχή. Είναι η πρώτη αιτία. Η έννοια του Νου είναι αρκετά συναφής με αυτήν της λογικής. "Ο Νους είναι αμιγής και τα κινεί όλα σκοπίμως. Ο χαρακτήρας του είναι τελολογικός…" και "…εν παντί παντός μοίρα ένεστι πλην νου, έστιν οισι δε και νους ένι…"29. Ο Νους, έχει χαρακτήρα πνευματικό, άϋλο. Δεν έχει καμία σχέση με την ύλη. Την "αντιστρατεύεται"30.

Αν και ο Αναξαγόρας, δεν ασχολείται συστηματικά και ειδικά με την έννοια της Ψυχής, ως ξεχωριστή οντότητα κλπ, εντούτοις ο συγγραφέας τον αναφέρει λόγω της μελέτης στην αρχική πηγή Ζωής31, κάτι που στην "φιλοσοφική ψυχολογία"32, που εξετάζουμε στην Αρχαιότητα, έχει τον όρο και την σημασία της Ψυχής.

Η "φιλοσοφική ψυχολογία"33, μετά την συμβολή του Αναξαγόρα, μας οδηγεί σε μια άλλη χρονική περίοδο. Στην χρονική περίοδο, των Ατομικών φιλοσόφων. Οι "ατομικοί φιλόσοφοι" είναι ο Λεύκιππος και ο μαθητής του Δημόκριτος, οι οποίοι στο πλαίσιο της θεωρίας τους σχετικά με την δομή της ύλης, διατύπωσαν, κατά συνέπεια, την δική τους Ψυχό-λογία.

θ) Λεύκιππος ο Μιλήσιος (ακμάσας γύρω στα 440/435 π.Χ) και ο Δημόκριτος ο Αβδηρίτης (460-370 π.Χ, δεν είναι σίγουρο).

Ο Λεύκιππος και ιδίως ο Δημόκριτος είναι εκείνοι οι οποίοι, στο πλαίσιο ερμηνείας της ύλης και των υλικών σωμάτων(="του" κόσμου δηλαδή-σημείωση δική μου-), διατυπώνουν την ρηξικέλευθη και άκρως επιστημονική, Ατομική θεωρία. Η ύλη αποτελείται από ά-τομα. Τα ά-τομα είναι σωματίδια τα οποία είναι "αμετάβλητα, αδιαίρετα, άτμητα"…

και …"η πολλαπλότητα του κόσμου των φαινομένων εξηγείται από το διαφορετικό σχήμα, τη διαφορετική τάξη και θέση ή τροπή των πολύπλοκα συνδεδεμένων ατόμων…" 34. Τα άτομα κινούνται μέσα σε έναν κενό χώρο, και με …"τις αλλεπάλληλες συγκρούσεις τους, δημιουργούν, καινούργιους συνδυασμούς και νέες μορφές σωμάτων…"35. Οι δυο φιλόσοφοι εξηγούν με αυτόν τον τρόπο την Ψυχή, ως έννοια πηγής ζωής, και τον υλικό κόσμο. Εκτός αυτών, ο Δημόκριτος προβαίνει σε μια πιο συστηματική ανάλυση της ανθρώπινης Ψυχής(και γενικότερα…), σε μια συστηματική Ψυχό-λογία, μεσώ της ατομικής θεωρίας στο συνολικό κοσμοείδωλο του.

Αρχικά, δίδεται η δομή, το περιεχόμενο, τα συστατικά της Ψυχής. "Η ψυχή αποτελείται από άτομα σφαιροειδή, όμοια προς τα μικρά ξισματα τα ορατά εις τας ακτίνας του ηλίου, αίτινες εισέρχονται εις μέρος σκοτεινόν…΄36΄. Η ψυχή, ως οντότητα, αποτελείται δηλαδή, από τα ίδια συστατικά της ύλης. Αποτελείται, από ά-τομα. Αυτά έχουν ένα ιδιαίτερο σχήμα. Λεπτό και σφαιροειδές. Η Ψυχή, για τον Δημόκριτο, είναι η πηγή ζωής. Σκεπτόμενος, στην Ατομική θεωρία, τι είναι αυτό που κάνει τα σωματίδια(ά-τομα) να κινούνται στον κενό χώρο αναπτύσσοντας ταχύτητα και συγκρουόμενα να δίδουν υλικές μορφές και ζωή, καταλήγει πως αυτή η δύναμη, που προκαλεί την κίνηση, είναι η Ψυχή. Τα ά-τομα που αποτελούν την Ψυχή, δίδουν ζωή στο σώμα, μεσώ της μεταφοράς εκ του αέρος37. Το σώμα(ύλη) δημιουργείται από τις συγκρούσεις των σωματιδίων και λαμβάνει, δηλαδή, ζωή πάλι μεσώ των Ψυχικών σωματιδίων(ά-τομα της Ψυχής). Αυτό ισχύει για ολόκληρη την φύση. Η Ψυχή έχει τον μόνο ζωοποιό ρόλο και δυνατότητα στο όλο σύμπαν. Όλη η ύλη δίχως αυτήν, δεν έχει καμία απολύτως δυνατότητα ζωής. Εξ ου και η γνωστή ρήση του Δημοκρίτου: "Οι άνθρωποι πρέπει να προσέχουν περισσότερο την Ψυχή, παρά το σώμα." Καθώς τα (ψυχικά) σωματίδια, συγκεντρώνονται για να δώσουν ζωή στην ύλη, κάποια από αυτά σχηματίζουν μια μεγάλη μάζα η οποία ονομάζεται διάνοια38. Είναι η δυνατότητα του ανθρώπου να μάθει, να κατακτήσει την γνώση. Εκτός της διανοίας, υπάρχει και άλλος τρόπος γνώσης. Οι αισθήσεις. Εδώ ο Δημόκριτος, αναδεικνύει για άλλη μια φορά την δύναμη της Ψυχής. Λέγει χαρακτηριστικά, όπως διασώζονται από τον Σέξτο τον Εμπειρικό: …"Γνώμης δε δύο εισίν ιδέαι, η μεν γνησίη, η δε σκοτίη. και σκοτίης μεν τάδε σύμπαντα, όψις, ακοή, οσμή, γεύσις, ψαύσις. η δε γνησίη, αποκεκριμένη δε ταύτης…" και …"όταν η σκοτίη μηκέτι δύνηται μήτε ορην… τότε επιγίγνεται η γνησίη άτε όργανον έχουσα του νωσαι λεπτότερον…"39. Η "σκοτεινή γνώση", είναι η γνώση που προσφέρουν οι αισθήσεις(αφή, ακοή κλπ) ενώ η "καθαρή γνώση" η γνήσια είναι αυτή που πηγάζει από την διάνοια. Και τούτο γιατί, προφανώς, η διάνοια συντίθεται από την Ψυχή ως μοναδική πηγή ζωής. Η Ψυχή, τέλος, μπορεί να προσφέρει δυνατότητα ίασης των προβλημάτων (υγείας) του σώματος(="πρόκειται" όπως φαίνεται για μια μορφή αθανασίας της Ψυχής κατά τον Δημόκριτο-σημείωση δική μου-).

[selida]

ι) Η περίοδος των Σοφιστών. Σοφιστική (ακμή 460- μέχρι τον κλασσικό αντίλογο 40του Σωκράτη και των μαθητών του).

Μετά τους ατομικούς Λεύκιππο και Δημόκριτο, έρχεται η χρονική περίοδος φιλοσοφικής και ψυχολογικής δράσης των Σοφιστών. Οι Σοφιστική, διατυπώνει κάποιες αρχές οι οποίες βασίζονται στον προβληματισμό της σχέσης ανθρώπου-κόσμου. …"Η Σοφιστική για πρώτη φορά θέτει ως αρχή το υποκείμενο: τον άνθρωπο και όχι τον κόσμο. Η απόλυτη προτεραιότητα του εμπειρικού υποκείμενου-η αντίληψη δηλ. ότι το προσωπικόν "εγώ" θα μπορούσε αυθαίρετα να καθορίσει τι είναι αληθές, δίκαιον, αγαθόν ή καλόν-αποτελεί τη θεωρητική βάση της Σοφιστικής. Πρόκειται για ένα διαφωτίζοντα στοχασμό…"41. Όπως φαίνεται οι Σοφιστές, διατυπώνοντας αρχικά κάποιες γενικές αρχές, δίδουν μια κατά το δυνατόν επιστημονική απόπειρα ορισμού της έννοιας της Ψυχής και μια πιο συστηματική-επιστημονική Ψυχό-λογία! Η σχέση "άνθρωπος-κόσμος" καθορίζεται με βάση τον άνθρωπο. Ο τελευταίος είναι αυτός πω δίδει την δική του ερμηνεία στην εξωτερική πραγματικότητα. Αυτός ορίζει το αληθές, δίκαιο, καλό, κακό κ.ο.κ. Εξ΄ου και η αρχή των Σοφιστών, πως …"δεν υπάρχει μια, αντικειμενικώς αναγνωρισμένη, αλήθεια, αλλά πολλές αλήθειες…"42. Η αλήθεια συλλαμβάνεται από τον άνθρωπο, διαφορετικά κάθε φορά. Εδώ έρχεται η ομολογουμένως ρηξικέλευθη και πολύ προοδευτική Ψυχό-λογική άποψη των Σοφιστών, που αργότερα θα αποτελέσει θεμέλιο στοχασμού για την σύγχρονη τότε επιστημονική, πλέον, Ψυχολογία: Οι αισθήσεις μας, είναι αυτές που δίδουν την δυνατότητα να γνωρίσουμε την εξωτερική πραγματικότητα. …"παρά τάς αισθήσεις ου ψυχή…"43 λέγουν χαρακτηριστικά. Η Σοφιστική, δεν ασχολείται όπως προείπαμε τόσο με την "φιλοσοφική ψυχολογία" αλλά συστηματοποιεί την έννοια της Ψυχολογίας. Για τον λόγο αυτό, στην σκέψη των Σοφιστών, θα βρούμε σπέρματα της έννοιας της "Ψυχολογίας της μάζας ή του όχλου", όσο παράξενο και αν φαίνεται τούτο στον αναγνώστη! Οι Σοφιστές δεν ενδιαφέρονται τόσο στο να βρουν ποια είναι η αλήθεια κλπ, όσο "για την πειθώ, για το πώς θα πείσει(ο άνθρωπος που ασχολείται με την Σοφιστική, εννοεί-σημείωση δική μου-) τους άλλους ότι εκείνο που υποστηρίζει είναι ακριβές…"44. Αυτός που καταφέρνει να πείσει την μάζα, το κοινό, που τον παρακολουθεί είναι ο κερδισμένος. Εκτός αυτών από τους βασικούς εκπρόσωπους της Σοφιστικής, μόνο ένας ήταν αυτός που μελέτησε ακόμα πιο συστηματικά την έννοια της Ψυχής και του Ψυχολογικού ερωτήματος.

Ας αναφέρουμε, όμως, πρώτα τους εκπρόσωπους, χάριν ιστορικής ακρίβειας: Πρωταγόρας ο Αβδηρίτης (480-411 δίχως να είναι σίγουρο, π.Χ), Πρόδικος ο Κείος (η ακμή του παρουσιάζεται γύρω στα 400 π.Χ), Ιππίας ο Ηλείος (ομού με τον Πρόδικο, η ακμή γύρω στα 400 π.Χ), Αντιφών ο Αθηναίος (σύγχρονος της περιόδου του Σωκράτη) και τέλος ο Γοργίας ο Λεοντίνος (483-375 π.Χ) ο οποίος ασχολήθηκε ακόμα πιο συστηματικά με την έννοια της Ψυχής, και τον οποίο θα εξετάσουμε αμέσως τώρα.

κ) Γοργίας ο Λεοντίνος (483-375 π.Χ).

Ο Γοργίας ξεκινά, αρχικά, διατυπώνοντας μια οντολογία. Η οντολογία του είναι διαφορετική, όμως, από τους άλλους φιλόσοφους. Περιέχει ιδέες, της μετά από αιώνες ξανά-εμφανιζόμενης και ακμάζουσας, Μηδενιστικής φιλοσοφίας . Ο Γοργίας, εισαγάγει τον Οντολογικό, Γνωσιολογικό, Ηθικό, μηδενισμό45. Στην φιλοσοφία του, εμφανίζεται και "φιλοσοφική ψυχολογία΄46΄(="η" Ψυχή ως πηγή δηλαδή ζωής), αλλά και συστηματική, επιστημονική θα λέγαμε, αναζήτηση του Ψυχολογικού ερωτήματος, της Ψυχολογίας, του ανθρώπου. Αρχικά, …"Ουδέν έστιν, ει και έστιν ακατάληπτον ανθρώπω, ει και καταληπτόν, αλλα τοί γε ανέξοιστον και ανερμήνευτον τω πέλας…"47. Εδώ ο διανοητής εμφανίζει έναν ακραίο "σχετικισμό και σκεπτικισμό΄48΄, αμφισβητώντας τα μέχρι τότε δεδομένα. Για αυτόν, το ζήτημα αναζήτησης ύπαρξης του όντος είναι αδιάφορο. Αρνείται το όν(="Οντολογικός" μηδενισμός, όπως αναφέρθηκε) και αποδέχεται το μη-όν, "φανερά επηρεασμένος από τον Ζήνωνα…βυθίζεται σε έναν θρηνώδη σκεπτικισμό"…49 Ο ανθρώπινος νους, συνεχίζει, δεν δύναται να κατακτήσει την γνώση και το όν. Είναι πλήρως αδύναμος. Η λογική δύναμη, του ανθρώπου δεν έχει καμία άξια, δεν βοήθα σε τίποτε αφού συνεχίζει να "μην ανοίγει τις πόρτες" στην γνώση του οντος. Αυτό ισχύει καθώς, …"Ο Γοργίας αρνείται τις προϋποθέσεις της γνώσεως: την ύπαρξη κανόνων, σύμφωνα με τους οποίους επιχειρούμε τις αποδείξεις και εξάγουμε συμπεράσματα"(="Γνωσιολογικός" μηδενισμός)50. Τέλος, ο Λεοντίνος φιλόσοφος απορρίπτει κάθε μορφή Ηθικής αξίας. Το "δίκαιο", είναι το "φυσικό δίκαιο", το δίκαιο δηλαδή του ισχυρού ο οποίος υπερισχύει …"για πλεονεξία και επικράτηση…"51(="Ηθικός" μηδενισμός). Από πλευράς λοιπόν, φιλοσοφικής ψυχολογίας, Ψυχή, πηγή Ζωής, λογικά είναι το μηδέν!

Εκτός αυτών, ο Γοργίας προβαίνει και σε μια συστηματική Ψυχολογία-ερμηνεία Ψυχής-, που για την άποψη του συγγραφέα, μπορεί να χαρακτηρισθεί ως προάγγελος της επιστημονικής ερμηνείας της ανθρώπινης Ψυχής (Ψυχό-λογία) του 20ου αιώνα. Λέγει: …"ψυχής αμαρτήματα, δόξης απατήματα…"52. Για τον Γοργία, η "δόξα"53 είναι η βασική αιτία κακοδαιμονίας της Ψυχής. Η "δόξα" είναι αυτή, επιπλέον, που συμβουλεύει τις ενέργειες του κάθε ανθρώπου(…"σύμβουλον τη ψυχή…"54). Όσον αφορά την δομή και το περιεχόμενο της Ψυχής, φαίνεται να τα εξηγεί υιοθετώντας την θεωρία του Προσωκρατικού Ηράκλειτου. Η Ψυχή αποτελείται από μια αναλογία φωτιάς και υγρασίας. Η αναλογία αυτή καθορίζει, και την συμπεριφορά του ανθρώπου. Εδώ παρουσιάζεται η σχέση Ψυχής-σώματος(="συμπεριφορά" του ανθρώπου, ολικά) αλλά και η επήρεια της ύλης στην Ψυχή: Οι άνθρωποι οι οποίοι επιθυμούν να είναι υγιείς, να έχουν πνευματικά και σωματικά χαρίσματα, κατά τον Γοργία, πρέπει να διατηρούν την φωτιά, το πυρ55, συνεχώς ενεργό προκείμενου η υγρασία, το ύδωρ, να μην υπερισχύσει. Το ύδωρ, μπορεί να συγκρατηθεί με συνεχείς περίπατους και υγιεινό φαγητό(="η" επίδραση της ύλης στο πνεύμα, Ψυχή). Οι άνθρωποι, οι οποίοι δεν διατηρούν το πυρ, στην Ψυχή τους, αλλά αντιθέτως αφήνουν την υγρασία να υπερισχύσει, υπολειτουργούν. Ονομάζονται, από τον Γοργία …"ηλίθιοι…". Οι άνθρωποι αυτοί χάνουν τις δυνατότητες τους τόσο στο πνεύμα ως και στο σώμα(ύλη). Μια πραγματική δυστυχία ή …"μανίη…" για έναν άνθρωπο είναι, κατά τον φιλόσοφο, μια πλήρως υγρή Ψυχή56.

Απόλυτα συστηματοποιημένα(τείνοντας επιστημονικά), μιλάει ο Γοργίας για την πειθώ και την επίδραση στην Ψυχική κατάσταση των ανθρώπων(πλήθος). …"Η ρητορική, ως τέχνη πειθούς, μπορεί να "ψυχαγωγήσει", δηλ. να χειραγωγήσει σε βαθμό υποβολής τα πλήθη και να χρησιμεύσει ως θεραπευτήριο φάρμακο ή ως δηλητήριο για τις μάζες, οι οποίες είναι δυνατό να φθάσουν σε βαθμό παραισθήσεως ή παραληρήματος…"57. Ως γνωστής και εφαρμοστής της Σοφιστικής και της ρητορικής της, ο φιλόσοφος εισαγάγει την έννοια της "Ψυχολογίας των μαζών"58 που δεκάδες αιώνες αργότερα θα μελετηθεί και θα (ξανά) παρατηρηθεί. Η επίδραση της πειθούς στην Ψυχή του πλήθους θεωρεί, εκτός των προηγούμενων, ο Γοργίας, πως …"με τις έντονες αντιδράσεις, συμπόνοια και φόβο, λειτουργεί καθαρτικά…" και …"η εικαστική τέχνη αφυπνίζει ποικίλα αψιθυμικά συναισθήματα, όπως μια όμορφη διανοητική σύλληψη και ενέργεια και επιδρά ηθικοπλαστικά…"59.

Με τον Γοργία τον Λεοντίνο, κλείνει ο κύκλος των (κατά τα χρονικά λεγόμενο) Προσωκρατικών φιλοσόφων. Από εδώ και έπειτα, έρχεται η κλασσική περίοδος60, με έναν από τους μεγαλύτερους φιλοσόφους που γνώρισε ποτέ η φιλοσοφική ιστορία, με τον διδάσκαλο Σωκράτη, καθώς και με τους μετά από αυτόν, σημαντικότατους φιλοσόφους όπως ο μαθητής του Πλάτων και ο Αριστοτέλης. Στο Περί Ψυχής ερώτημα οι τρεις αυτοί φιλόσοφοι, κυρίως, δίδουν κυριολεκτικά την βάση της μελέτης. Σημαντικό είναι δε, πως εκτός από την φιλοσοφική ψυχολογία τους, διατυπώνουν περισσότερο συστηματικά από όλους τους προηγουμένους, την Εμπειρική Ψυχολογία. Μελετούν τις επιδράσεις της "Ψυχής" στην συμπεριφορά του ανθρώπου, στις αισθήσεις του…σε όλο του το "είναι". Η Εμπειρική Ψυχολογία, τόσο του Σωκράτη όσο του Πλάτωνα και του Αριστοτέλη, θα συμβάλλει στην ,μετά από δεκάδες αιώνες, εμπειρική-επιστημονική απάντηση του Περί Ψυχής ερωτήματος από τους επιστήμονες61. Όπως φαίνεται, η διαύγεια του πνεύματος των φιλοσόφων της κλασσικής περιόδου, είναι τεράστια και άξια να μελετηθεί μέσα στις γραμμές μας! Με την μελέτη των απαντήσεων που δόθηκαν στο Περί Ψυχής ερώτημα, από τον Σωκράτη μέχρι και τον Αριστοτέλη, θα ολοκληρώσουμε το Πρώτο Κεφαλαίο, παρουσιάζοντας ,στην ουσία, την βάση όλων των μετέπειτα θεωριών.

[selida]

2. Η Κλασσική Περίοδος(450-315 π.Χ): Από τον Σωκράτη, έως και τον Αριστοτέλη. Οι στοχασμοί γύρω από την Ψυχή.

α) Σωκράτης εξ Αθήνας (470-399 π.Χ).

Ο συγγραφέας κρίνει πως είναι απαραίτητα ορισμένα πολύ περιληπτικά στοιχεία σχετικά με τη γενικότερη ζωή, του μεγάλου Διδασκάλου και θεμελιωτή της επιστημονικής ερευνάς και μεθοδολογίας, προς ένδειξη σεβασμού πριν αναφέρουμε τις απόψεις του για το Περί Ψυχής ερώτημα: Ο Σωκράτης ήταν υιός του Σωφρονίσκου, γλύπτη στο επάγγελμα, και της Φαιναρέτης, μαίας στο επάγγελμα. Ο ίδιος, όπως ιστορικά φαίνεται, δεν εγκατέλειψε σχεδόν ποτέ την Αθηνά. Παντρεύτηκε την Ξανθίππη και απέκτησε μαζί της τρία παιδία. Όλη η θεωρία του δεν καταγράφηκε ποτέ από τον ίδιο. Τα όσα μέχρις σήμερα μας διασώζονται κατεγράφησαν από τους δυο, κύριους, μαθητές του, τον Πλάτωνα και τον Ξενοφώντα. Ο Σωκράτης απετέλεσε την βάση της φιλοσοφίας, παρά το γεγονός πως δεν την είχε σπουδάσει σε κάποια, τότε, σχολή των Αθηνών. Εισήγαγε έννοιες που υποστήριζαν τον άνθρωπο ως οντότητα, όπως το περίφημο "γνώθι σαυτόν", δηλαδή "να γνωρίζεις τον εαυτό σου" παρουσιάζοντας την έννοια της αυτογνωσίας. Μίλησε για την Ηθική, την Αρετή, την Ευδαιμονία, τον τρόπο εύρεσης της Αλήθειας. Ο τρόπος αυτός ορίζεται από την εξαίσια μαιευτική του μέθοδο και την Σωκρατική ειρωνεία, σύμβολα της διαλεκτικής και της μετέπειτα επιστημονικής έρευνας. Εντούτοις ο Διδάσκαλος, παρά το περίλαμπρο έργο του, βίωσε την Κρατική περιφρόνηση. Έπεσε θύμα της θρησκευτικής, θεοκρατικής Κρατικής εξουσίας: …"Σε ηλικία περίπου 70 ετών, αναγκάστηκε να παρουσιαστεί στο δικαστήριο για να υπερασπιστεί τις ιδέες του αλλά και την ίδια του την ζωή…Σύμφωνα με το κατηγορητήριο, ήταν ένοχος γιατί δεν πίστευε στους θεούς στους οποίους πίστευε η πόλη του, αλλά σε καινά δαιμόνια, σε νέες θεότητες, και διέφθειρε τους νέους. Η ποινή που πρότειναν οι κατήγοροι του(οι δικαστές Άνυτος, Μέλητος και Λύκων-σημείωση δική μου-) ήταν θάνατος!…"1. Ο Σωκράτης, παρά την δυνατότητα διαφυγής που του δόθηκε από τους μαθητές του, πέθανε το 399 π.Χ, εφαρμόζοντας για ακόμη μια φορά την Ηθική φιλοσοφία του στην ζωή του. Ακόμα και στον θάνατο.

Ο Σωκράτης ,εκτός των άλλων, διδάσκει και απαντά στο Περί Ψυχής ερώτημα όπως μας διασώζεται κυρίως από τον μαθητή του Ξενοφώντα. Ο Διδάσκαλος τονίζει πως η Ψυχή του κάθε ανθρώπου, απεικονίζεται στα μάτια του. Στα Απομνημονεύματα "ο Σωκράτης ζητά από ένα ζωγράφο να του ζωγραφίσει τον χαρακτήρα της ψυχής(το ήθος της ψυχής) τόσο καλά όσο θα ζωγράφιζε και την εικόνα ενός σώματος. Αυτό ο χαρακτήρας της ψυχής(ήθος ψυχής) φαίνεται στα μάτια…"2. Εκτός αυτών, ο Ξενοφών διατυπώνει στο ίδιο βιβλίο του πως, …"για τον Σωκράτη η ψυχή είναι αυλή, αόρατη, κυριαρχεί, ελέγχει και δίδει ζωή στο σώμα…"3. Η σχέση "σώμα-ψυχή" δεν είναι αντιθετική αλλά συμπληρωματική. Το ένα μέρος συμπληρώνει το άλλο για να επικρατεί η σωφροσύνη του ανθρώπου, όπως έλεγε. Εδώ ο φιλόσοφος εισαγάγει την έννοια της αυτογνωσίας και του αυτοέλεγχου σε συνδυασμό με την Ψυχή4. "Γνώθι σαυτόν" όπως προείπαμε, ήταν μια από τις βασικές του ρήσεις. Η γνώση του εαυτού μας θα οδηγήσει και στην δυνατότητα έλεγχου του εαυτού μας. Η διαδικασία αυτή είναι απαραίτητη καθώς …"χωρίς αυτήν την σύλληψη δεν είναι δυνατόν(κατά τον Σωκράτη-σημείωση δική μου-) να επιτύχει κανείς στην ζωή, να ευδαιμονήσει φθάνοντας "εις ψυχής θεραπεία"…"5. Η αυτογνωσία και ο αυτοέλεγχος, λοιπόν, εξασφαλίζει την θεραπεία της ψυχής. Ο ίδιος, όπως διασώζεται, "έτρωγε τόσο ώστε να αισθάνεται ευχάριστα, έπινε μόνον όταν διψούσε,… συγκρατούσε τις σεξουαλικές ορμές κλπ…"6. Βασική του έννοια, όπως δηλαδή φαίνεται, ήταν να διατηρεί ο άνθρωπος την Ισορροπία μεταξύ "σώματος-ψυχής". Εκτός αυτών ο Ξενοφών από τα Απομνημονεύματα, μας διασώζει τον λόγο του Σωκράτη σχετικά με την περιγραφή προέλευσης και σκοπού της Ψυχής.

"Ο θεός έδωσε στον άνθρωπο την ψυχή, για να αναγνωρίζει την ύπαρξη των θεών, για να προστατέψει το εαυτό του από την βουλιμιά, την διψά, την ζεστή, το κρύο, την ασθένεια και την αδυναμία, για να ασκήσει τον εαυτό του στην γνώση, και να θυμάται τι είδε, άκουσε, και έμαθε…"7. Ο φιλόσοφος αποδίδει τις ιδιότητες της μνήμης, της αίσθησης και της νόησης ως ιδιότητες που ο άνθρωπος κατέχει μέσω της Ψυχής του. Ο άνθρωπος στην καθημερινή του ζωή, συναντά εμπόδια που του στερούν την μετάδοση της γνώσης και θεραπείας της Ψυχής του. Τέτοια, για τον Διδάσκαλο, είναι η αδράνεια και η νωθρότητα. Είναι ο άκρατος ηδονισμός. Λέγει χαρακτηριστικά: …πονηρός δ΄ έστιν εκείνος ο εραστής ο πάνδημος, ο του σώματος μάλλον ή της ψυχής ερων8…Ο άνθρωπος, που χάνει το έλεγχο και την ισορροπία μεταξύ "σώματος-ψυχής" χάνει και την δυνατότητα της σωφροσύνης.

Με αυτό τελειώνει η θεωρητική αλλά και εμπειρική Ψηχό-λογία του Σωκράτη. Μετά από αυτόν, έρχονται προς πρόσθεση θεωριών, ιδίως στο Περί Ψυχής ερώτημα, ο πιστός μαθητής του Πλάτων και ο Αριστοτέλης.

β) Πλάτων εξ Αθήνας (428-347 π.Χ).

Ο Πλάτων, στην ιστορία της φιλοσοφίας, αναφέρεται ως ο μόνος φιλόσοφος που πλήρως κατάλαβε την διδασκαλία του Σωκράτη, αλλά και ως ο φιλόσοφος που μετά τον διδάσκαλο, θέτει καίριες και σημαντικότατες βάσεις για την διαμόρφωση της μετέπειτα φιλοσοφίας και της απάντησης του Περί Ψυχής ερωτήματος. Ο Πλάτων αρχικά εισαγάγει την περίφημη Περί των Ιδεών θεωρία, προς διατύπωση της δικής του οντολογίας. Από εκεί και έπειτα, όλα, ακόμα και η Ψυχολογία του, έγκεινται σε αυτόν τον χώρο. Η οντολογία του διατυπώνεται στο πλαίσιο της …"προσπάθειας να λύσει το παλιό, οντολογικής φύσεως, πρόβλημα(="περί" της δομής και δημιουργίας του κόσμου και της ζωής, της "φιλοσοφικής ψυχολογίας" δηλαδή -σημείωση δική μου-), που απασχόλησε τους προσωκρατικούς φιλόσοφους Ηράκλειτο και Παρμενίδη…"9.

Σε όλο αυτό τα πλαίσιο, ο Πλάτων διατυπώνει την εξής οντολογία, που θα παραθέσουμε εν συντομία: …"συγκεκριμένα ο Πλάτων διέκρινε τον κόσμο σε δυο επίπεδα: αφ’ ενός το σύνολο των αισθητών πραγμάτων…αφ’ ετέρου την περιοχή των ιδεών…Περί των αισθητών: …"Ο Πλάτωνας διατύπωσε την παράδοξη άποψη ότι, ενώ όλοι μιλάμε για τα αισθητά πράγματα –τα υλικά αντικείμενα και τα γεγονότα που συλλαμβάνουμε μέσω των αισθήσεων μας- σαν να υπάρχουν, στην πραγματικότητα, αν το καλοεξετάσει κανείς, είναι ανύπαρκτα. Σε αυτή την περίπτωση δεν μπορούμε να τα γνωρίσουμε, αφού, για να γνωρίσουμε κάτι, θα πρέπει πρώτα αυτό να υπάρχει…"10. Για να εξηγήσουμε την θεωρία περί των αισθητών του Πλάτωνα, μπορούμε να αναφέρουμε ένα παράδειγμα:…"βλέποντας, παραδείγματος χάριν, ένα τραπέζι από μια ορισμένη οπτική γωνία, παρατηρώ ο,τι, ας πούμε, είναι τετράγωνο κι έχει κίτρινο χρώμα. Αλλάζοντας θέση και βλέποντας το διαγώνια, αυτό γίνεται ρομβοειδές. Και αν, στη συνέχεια μεταβληθεί ο φωτισμός μέσα στο δωμάτιο, παύει να είναι κίτρινο και γίνεται, λόγου χάρη, πορτοκαλί. Αν κατόπιν πιέσω με δύναμη για ένα χρονικό διάστημα τα μάτια μου, τότε δε βλέπω ένα τραπέζι, αλλά πολλά μαζί τραπέζια να στροβιλίζονται…"11.

Το ερώτημα λοιπόν που τίθεται από το παράδειγμα, μέσω της Πλατωνικής οντολογίας, είναι:…" ποιο από όλα αυτά τα τραπέζια είναι το πραγματικό τραπέζι;…"12. Όπως βλέπουμε, ο Πλάτων αποδεικνύει πως οι αισθήσεις μας είναι σχετικές. Λειτουργούν υπό περιστάσεις, και δίδουν, ανάλογα με την εκάστοτε περίσταση, μια Α αλήθεια. Εντούτοις, δεν δίδουν την μια, πραγματική, αλήθεια, αλλά ένα αποτέλεσμα των περιστάσεων. Χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι επίσης και ο Πλατωνικός "Μύθος του σπηλαίου"13. Περί των Ιδεών:…"Οι Ιδέες, σε αντίθεση προς τα γήινα, διαρκώς μεταβαλλόμενα αισθητά πράγματα, είναι άυλες οντότητες, που μένουν αναλλοίωτες και αιώνια σταθερές υπάρξεις".…"οι ιδέες είναι τα όντως όντα, τα πραγματικά όντα, που η ύπαρξη τους δεν μεταβάλλεται…"14. Με τον ορισμό και των Ιδεών, ο Πλάτων ολοκληρώνει, περί αυτού, την θεωρία του, ανοίγοντας νέες φιλοσοφικές πύλες. Οι "δυο κόσμοι", ο αυθεντικός(="Ιδέες)" και ο γεμάτος είδωλα(="αισθήσεις)," εντούτοις έρχονται σε επαφή, και δίδουν την δυνατότητα στην ύπαρξη ανθρώπου και γενικότερα της ζωής. …"Προκείμενου να ερμηνευθή η επικοινωνία μεταξύ των δυο κόσμων, ο Πλάτων επενόησε ένα μεσολαβητή, τον Δημιουργό, ο οποίος υπάρχει στα σύνορα μεταξύ των δυο αυτών κόσμων…"15. Έτσι πηγή Ζωής, Ψυχή δηλαδή, του κόσμου, είναι οι άυλες, αυθεντικές, αναλλοίωτες Ιδέες. Αυτές, δίδουν την ουσία του κόσμου, βγάζοντας τον από την πλάνη των αισθήσεων. Ο Δημιουργός, είναι ο καθοδηγητής, των δυο κόσμων. Με την θεωρία του αυτή, ο φιλόσοφος, δημιουργεί ένα νέο, πρωτάκουστο, δρόμο τόσο στην φιλοσοφία όσο βέβαια και στην Ψυχό-λογία, την οποία αμέσως τώρα θα δούμε. Τον δρόμο, της δυαρχίας ή του δυαδισμου16, έννοιες που θα δούμε πιο κάτω. Ο Πλάτων κάμει, εκτεταμένο λόγο γύρω από την Ψυχή του ανθρώπου. Όπως είπαμε, την προσεγγίζει μέσω δυο κατευθύνσεων. Της "θεωρητικής-φιλοσοφικής" και της "εμπειρικής-επιστημονικής"17, θεώρησης!

Θεωρητική-φιλοσοφική προσέγγιση: Η "θεωρητική" προσέγγιση του Πλάτωνα, παρουσιάζεται κυρίως στα έργα του "Φαίδων", "Συμπόσιον", και "Φαίδρος" . Στα συγκεκριμένα έργα και στην εν λόγω προσέγγιση, ο Πλάτων προσπαθεί να …"καταδείξει την φύσιν της ψυχής και την εσωτερικήν της ενέργειαν …"18. Η Ψυχή προέρχεται από τον κόσμο των Ιδεών. Από τον κόσμο της μιας α-λήθειας. …"Όταν όμως επέρχεται η δεινή ώρα της πτερορρυήσεως, τότε κατερχόμενη, εισερχόμενη και κατοικιζόμενη σ’ ένα στερεό γήινο σώμα μέσα, το θέτει η ίδια σε κίνηση…"19. Η Ψυχή, δύναται να φύγει από τον κόσμο των Ιδεών και να εισέλθει στον κόσμο των Αισθητών, μέσω του σώματος και του ανθρώπου. Από εκείνη την στιγμή, το σώμα ισούται με σήμα της Ψυχής20. Το σώμα, είναι δηλαδή, ο τάφος, το σήμα της Ψυχής! Για τον λόγο αυτόν και η τελευταία επιδιώκει συνεχώς την φυγή από το σώμα. Για τον Πλάτωνα, η μόνη δυνατότητα φυγής της Ψυχής, είναι μέσω του θανάτου. Εδώ πλέον, εισάγεται η έννοια της δυαρχίας ή του δυαδισμού που προαναφέρθηκε: …"Ο Πλάτων(και μετέπειτα φιλόσοφοι που θα ακολουθήσουν τα βήματα του, πολλούς αιώνες αργότερα-σημείωση δική μου-) εξέλαβε, ως αυτόνομη ριζικά διαφορετική την Ψυχή από το σώμα, ως μια άυλη οντότητα. Μάλιστα μεταξύ των άλλων, η Ψυχή συνιστά την ουσία της ύπαρξης…"21.

Ο δυαδισμός, αποτελεί την ριζική διάκριση της Ψυχής από το σώμα. Όπως προείπαμε, η Ψυχή προέρχεται από τον κόσμο της Α-λήθειας(="Ιδέες)" και οδεύει σε αυτές, μέσω του σώματος. Του σήματος στο οποίο εγκλωβίζεται. Πηγή και αρχή ζωής, του ανθρώπου και του σώματος είναι η Ψυχή: …"Την έννοια της ψυχής συναρτούσαν πάντοτε με την έννοια της ζωής, ακόμη και οι πανάρχαιες θεολογικές δοξασίες… Στον Πλάτωνα η ψυχή γίνεται κέντρο, αρχή και πηγή ζωής, χωρίς την οποία κάθε σωματικό, κάθε υλικό θα νεκρωνόταν αν το εγκατέλειπε η ζωοποιούσα τα πάντα ψυχή: Η ψυχή επομένως, είναι ασώματη, άυλη και αθάνατη. Δύναμη τον κόσμο μορφούσα και φέρουσα ζωή … και συγχρόνως(ο Πλάτων εννοεί-σημείωση δική μου-) δίδει την έννοια της ψυχής ως κινήσεως, δηλ. ως εσωτερικής ουσίας και αιτίας κάθε ζώντος…"22. Όπως φαίνεται δίδεται η ουσία της Ψυχής. Επίσης:

"Ψυχή πάσα αθάνατος. το γαρ αεικίνητον αθάνατον. το δ’ άλλο κινουν και υπ’ αλλου κινούμενον, παυλαν έχον κινήσεως, παυλαν έχει ζωής, μόνον δη το αυτό κινουν, άτε ουκ απολειπον εαυτό, ούποτε λήγει κινουμενον, αλλά και τοις άλλοις, όσα κινείται τούτο πηγή και αρχή κινήσεως. αρχή δε αγέννητον. εξ’ αρχής γαρ ανάγκη παν το γιγνόμενον γίγνεσθαι, αυτήν δε μηδ’ εξ ενός…"23. Ο Πλάτων μιλά για κίνηση. Η κίνηση αυτή είναι βασικό στοιχείο της Ψυχής . Η Ψυχή παράγει την κίνηση, από την στιγμή που εγκλωβίζεται στο σώμα. Η παραγωγή κίνησης, είναι η αρχή, η έναρξη της ζωής(ψυχή= πηγή ζωής, που προείπαμε). Το τέλος της κίνησης, σημαίνει και το τέλος ενέργειας της ψυχής στο σώμα. Σημαίνει, δηλαδή, τον θάνατο. Ο Πλάτωνας, μελετά την σχέση της Ψυχής με τον θάνατο. Εδώ διατυπώνει την περίφημη έννοια του, Περί αθανασίας της Ψυχής. Αλλά ας δούμε πρώτα, πως αντιλαμβάνεται την έννοια του θανάτου. Λέγει: …ο θάνατος δεν είναι τίποτε άλλο, παρά ο διαχωρισμός δυο πραγμάτων, του ενός από το άλλο, δηλαδή της ψυχής από το σώμα24. Επίσης: …όταν επέρχεται ο θάνατος στον άνθρωπο, το μεν θνητό(φθαρτό, υλικό, ασθενές-σημειώσεις δικές μου, με βάση τα προλεχθέντα-) μέρος αυτού, καθώς φαίνεται , πεθαίνει, το δε αθάνατο(άυλο, θεϊκό, ζωοποιό-σημειώσεις δικές μου, με βάση τα προλεχθέντα-) , η ψυχή, σηκώνεται και φεύγει σώο και άφθαρτο25. Επίσης: …Η ένωση της ψυχής με το σώμα δεν είναι με κανένα τρόπο ανώτερη από τον χωρισμό τους. (Όπως είναι η γέννηση, έτσι είναι και ο θάνατος)26 .Τέλος: …Το θάνατο κανένας δεν πρέπει να φοβάται, εκτός αν είναι εντελώς ανόητος και δειλός…27

Από τα συγκεκριμένα χωρία των συγγραμμάτων του φιλοσόφου, διαπιστώνουμε την αρχική του θεωρία. Αυτή κατά την οποία, η Ψυχή εγκλωβίζεται στην φυλακή του σώματος και δύναται να απεγκλωβιστεί μόνον με τον θάνατο. Ο θάνατος, στο σώμα κατά τον Πλάτωνα, επέρχεται με την λήξη, το τέλος, της κίνησης που προσφέρει η Ψυχή. Το τέλος της ζωής(…"θάνατος είναι τι το εναντίον προς την ζωήν"28). Μια ζωοποιός δύναμη, όπως είναι η Ψυχή, είναι αδύνατον, λογικά, να μην δύναται να διατηρήσει την ζωή, επ’ άπειρον. Κάτι που δίδει την ζωή, δεν μπορεί κάποτε να χάνει την ιδιότητα της ζωής. Έτσι …"η αθανασία συνεπώς της ψυχής αποτελεί κεντρικό θέμα της φιλοσοφίας του Πλάτωνος…"29 . Και όντως, ο φιλόσοφος, δίδει στην Ψυχή την ιδιότητα της αιώνιας ζωής, της αιώνιας ύπαρξης, της Αθανασίας: …"Άλλ’ η ψυχή δεν αποθνήσκει , επειδή είναι ουσιωδώς ζωή. Διό η ψυχή είναι αθάνατος και ανώλεθρος…"30. Πριν ολοκληρώσουμε την Θεωρητική-φιλοσοφική προσέγγιση της Ψυχής από τον Πλάτωνα, σκόπιμο είναι να δούμε ποια ήταν η άποψη του, για την ύπαρξη Ψυχής, ως οντότητας με όλα τα ανωτέρω χαρακτηριστικά, σε όλους τους άλλους οργανισμούς. Στα αλλά ζώα, πλην του ανθρώπου, και στα φυτά: Η απάντηση είναι αρνητική: Όχι, μόνον ο άνθρωπος διαθέτει Ψυχή(με τον Πλάτωνα θα συμφωνήσει πολλούς αιώνες μετά και ο Γάλλος Rene Descartes ή Καρτέσιος –1596 1650-). Η ιδέα της ύπαρξης Ψυχής, σε άλλα ζώα και γενικότερα στην φύση, παρουσιάζεται μετέπειτα στον Αριστοτέλη και σε θεωρίες αρκετών αιώνων μετά(βλέπε, Ανιμισμός ή Ψυχοκρατία κλπ)31. Τέλος σκόπιμο είναι να αναφερθεί πως για τον Πλάτωνα, …"ψυχή εξ΄ αρχής οιδε τα όντα…"32. Η Ψυχή προϋπάρχει του σώματος. Γνωρίζει την αλήθεια καθώς βρίσκεται στον πραγματικό κόσμο, στον κόσμο δηλαδή των Ιδεών. Με την είσοδο της στο σώμα, η Ψυχή ξεχνά τις Ιδέες, και πλανάται πως τα παράγωγα των αισθήσεων, είναι η αλήθεια. Σκοπός της πλέον, είναι να ξανά-θυμηθεί, τα όντα(τις Ιδέες), με στόχο την ελευθερία της. Πρόκειται δηλαδή για την ανά-μνηση των όντων που αρχικά είχε γνωρίσει, γνωρίζοντας ταυτόχρονα και την μια αλήθεια.

Εμπειρική-επιστημονική προσέγγιση: Ο Πλάτων, προχωρά όπως φαίνεται, και στην εμπειρική(θα τολμούσαμε να πούμε και επιστημονική) θεώρηση της Ψυχής, παρατηρώντας τα αποτελέσματα που φέρει αυτή, στο ανθρώπινο σώμα και κυρίως στην συμπεριφορά(εκτός από τα αποτέλεσμα της ζωής, που ανωτέρω αναφέρθηκε και αναλύθηκε). Λόγος περί της εμπειρικής θεώρησης, γίνεται έντονα στα έργα του Πλάτωνος, "Πολιτεία" και "Τίμαιος". Στην "Πολιτεία", έχουμε την περίφημη και κατά πολύ επιστημονική για την εποχή που διατυπώθηκε, Τριμερή διάκριση της Ψυχής: …"η Ψυχή σύγκειται από τρεις υποστάσεις: την του λογιστικού, του θυμικού και του επιθυμητικού33. Μια σύντομη ανάλυση, αυτών, των μερών της Ψυχής:…"Στο επιθυμητικό μέρος της ψυχής αντιστοιχεί η τα πάθη και τις επιθυμίες τιθασεύουσα και προς τον λόγον και το λογιστικόν αυτά εξαρμονίζουσα "σωφροσύνη". Στο θυμοειδές πάλιν η λεοντώδης (σύμμαχος του λόγου) αρετή της "ανδρείας", ως επιστήμη των δεινών και μη δεινών. Στο λογιστικόν, τρίτον και τελευταίον, η "σοφία", η "φρόνησις" και η βουλευτική υπέρ απάσης της ψυχής φιλοσοφική αρετή"΄34. Ο Πλάτων αναλύει και διαιρεί την Ψυχή, όπως προείπαμε, στο έργο του "Πολιτεία". Προς αυτό, δίδει και στους ανθρώπους που υπερισχύει ανάλογα το εκάστοτε μέρος της Ψυχής, διαφορετικές ιδιότητες και αρμοδιότητες:…"Στο επιθυμητικόν αντιστοιχεί ο όγκος των πλατωνικών "δημιουργών", των γεωργών δηλ., εμπόρων, χειρωνακτών κλπ ή των παραγωγικών όπως θα λέγαμε σήμερα, τάξεων, που η εκ του επιθυμητικού εκπορευόμενη επιμέλειά τους ικανοποιεί τις καθημερινές ανάγκες ή χρείες όλων των τάξεων"…"Εις το θυμοειδές, εξ’ άλλου, αντιστοιχεί το ανδρείον γένος των επικούρων ή φυλάκων: των προς τα μέσα και προς τα έξω δηλ., δια της πιστής και συντόνου τηρήσεως των νομών του λογιστικού-βουλευτικού, υπερμάχων και υπερασπιστών της πόλεως".

Τέλος:…" Οι πιο προικισμένοι εκ των αργύρων επικούρων-φυλάκων, ή βοηθών άλλως κι επικούρων των αρχόντων –φυλάκων της πολιτείας, οι υπόχρυσοι δηλ. γεννηθέντες την ψυχήν, προωθούνται και ανάγονται εις το υψηλότερον γένος αρχόντων-φιλοσόφων, που αντιστοιχεί εις το λογιστικόν μέρος της ψυχής. Έργο των φιλοσοφικών αρχόντων κατά τον Πλάτωνα συνιστά η νομοθεσία και η παιδεία των πολιτών…"35 Όπως φαίνεται, η Ψυχή καθορίζει την συμπεριφορά ακόμα και το επάγγελμα και τις αρμοδιότητες που ο κάθε άνθρωπος κάνει, μέσα σε μια κοινωνία. Επιπλέον, ο Πλάτων δίδει την τοποθεσία της Ψυχής:…"Στον "Τίμαιο"(41c-d) η ψυχή χαρακτηρίζεται απεριφράστως ως το κατ’ εξοχήν θεϊκό δημιούργημα, κατ’ ευθείαν έργο του δημιουργού και κατοικεί στον εγκέφαλο του ανθρώπου36(καταλαβαίνουμε πως εδώ τίθενται οι βάσεις για την αμφισβήτηση της μεταφυσικής έννοιας της Ψυχής, κάτι που γίνεται από επιστήμονες και φιλόσοφους το 18ου –19ου –20ου αιώνα, και η αναφορά στην σημασία του εγκέφαλου ως όργανο-σημείωση δική μου-)…". Όπως, και από τα προηγούμενα, γίνεται αντιληπτό, το λογιστικόν μέρος της Ψυχής, υπερισχύει έναντι των δυο άλλων:…"δεδομένου ότι ο νους ή λογιστικόν είναι αθάνατος, εν αντιθέσει προς τα αλλά μέρη του θυμοειδούς και του επιθυμητικού, τα οποία είναι θνητά και φθαρτά…"37.

Η Ψυχή κατά τον Πλάτωνα, σχετίζεται άμεσα με το πρόβλημα της Γνώσης, καθώς βασική πηγή γνώσης στον άνθρωπο, είναι η Ψυχή ομού βέβαια με άλλους παράγοντες:…"Ως λειτουργίας υπηρετικάς της γνώσεως εδέχθη(εννοεί ο Πλάτων-σημείωση δική μου-) την αίσθησιν, την αντίληψιν, την μνήμην, την φαντασίαν, την νόησιν…"38. Η αισθήσεις περιγράφονται ως εξής: "την όρασιν ως συνάντησιν του φωτός του εκ του οφθαλμού μετά του φωτός του εκπεμπομένου υπό των αντικειμένων. την ακοήν ως το αίσθημα το γεννώμενον εκ της μεταδόσεως του ήχου δια του αέρος και φθάνον δια των ώτων, του εγκεφάλου και του αίματος μέχρι της ψυχής. την γνώσιν ως διάλυσιν των γεωδων σωμάτων εντός των υγρων. την όσφρησιν ως αποτέλεσμα της οσμής εκ της σήψεως ή διαλύσεως ή εξατμίσεως ή βροχής των αντικειμένων. την αφήν ως παραγομένην και πληροφορουσαν περί "σκληρότητας" ή "ομαλότητας" των σωμάτων…"39. Η έννοια της αντίληψης, σχετίζεται με…"την εξωτερικήν πραγματικότητα, την οποία δεν δύναται να συλλάβη κατ’ απόλυτον τρόπον και ν’ αποδώση πιστώς…"40. Συνεχίζοντας στις Ψυχικές λειτουργίες, ή ιδιότητες της Ψυχής στον άνθρωπο, βλέπουμε την έννοια της μνήμης. Όπως προείπαμε, η μνήμη και συγκεκριμένα η ανά-μνηση αποτελεί βασική πηγή γνώσης και ελευθερίας της Ψυχής. …"Η Ψυχή μανθάνει βασικώς δια της μνήμης και της έξωθεν αφορμής. Αυτό σημαίνει ότι αι γνώσεις είναι κεκρυμέναι εντός της ψυχής του ανθρώπου και δεν χρειάζονται, ει μη έξωθεν επέμβασιν κατάλληλον, δια να βλαστήσουν και να καρπίσουν…"41. Όπως βλέπουμε, πρόκειται για την αναφορά στην θεωρία της ανά-μνησης, της γνώσης ως μορφή ανά-μνησης. Η Ψυχή, διαθέτει την γνώση και ο άνθρωπος υποχρεούται να ξανά-θυμηθεί, αυτά που η Ψυχή ξέχασε εισερχόμενη στο σώμα! Ο άνθρωπος, οδηγεί την Ψυχή στην γνώση(ανάμνηση) αυτών που στην ουσία ήδη γνωρίζει, μέσω της αναζήτησης και της συζήτησης: …"το γαρ ζητειν και το μανθάνειν ανάμνησις όλον εστίν…"42. Εδώ ο Πλάτων παρουσιάζει, όπως ήταν λογικό, την διδασκαλία του διδασκάλου του Σωκράτη, σχετικά με την Μαιευτική μέθοδο διδασκαλίας και γνώσης. Τέλος η φαντασία είναι …"ζωγράφος, ος μετά τον γραμματιστήν των λεγομένων εικόνας εν τη ψυχη τούτου γράφει…"43. Ολοκληρώνοντας, σκόπιμο είναι να αναφερθεί πως ο φιλόσοφος, κάμει λόγο και για τα συναισθήματα στα οποία δίδει …"βιολογική λειτουργίαν και υποκειμενικον χαρακτήρα…"44 καθώς επίσης δίδει και σημασία στην βούληση, κάνοντας πάλι μια πρώτη σπερματική επιστημονική προσέγγιση, που θα αναφερθεί δεκάδες αιώνες μετά:…"Ως κατωτέραν μορφήν βουλήσεως θεωρων τάς ορμάς…45".

Εδώ ολοκληρώνεται η Πλατωνική θεώρηση της Ψυχής. Τον Πλάτωνα ακολουθεί ο Αριστοτέλης ο οποίος όντας μαθητής του πρώτου, επηρεάζεται κατά πολύ από την θεωρία των Ιδεών και τις προεκτάσεις τις. Ο Αριστοτέλης, διατυπώνει την δική του Ψηχό-λογία και γενικότερη φιλοσοφία, ολοκληρώνοντας κατά πολύ τις θεωρίες του Πλάτωνα και δίδοντας ομού με τον διδάσκαλο του τις βάσεις της επιστημονικής σκέψης.

[selida]

γ) Αριστοτέλης εκ της Χαλκιδικής (384-322 π.Χ).

Στον Αριστοτέλη, παρουσιάζεται ιδιαίτερη δραστηριότητα και στοχασμός, ιδίως επάνω στο Περί Ψυχής ερώτημα αλλά και γενικότερα. Ο φιλόσοφος όντας μαθητής του Πλάτωνα, είναι κατά πολύ επηρεασμένος από την Περί των Ιδεών θεωρία του. Έτσι, στο πλαίσιο της φιλοσοφικής ψυχολογίας του, ο Αριστοτέλης δέχεται την ύπαρξη των Ιδεών, ως πρώτη αρχή του κόσμου και της αλήθειας. Αυτό που τον απασχολεί, εντούτοις, είναι …"το πώς θα πρέπει να εννοούμε τη σχέση μεταξύ των ανθρώπων και της Ιδέας του ανθρώπου…"46. Πρόκειται δηλαδή, για το πρόβλημα της σχέσης μεταξύ του κόσμου των Ιδεών και του κόσμου των Αισθητών, και της αλληλεπίδρασης τους. Το πρόβλημα αυτό, δεν θα αναλυθεί στο παρόν πόνημα καθώς αποτελεί παρέκβαση στο Περί Ψυχής ερώτημα. Για να ολοκληρώσουμε όμως την φιλοσοφική ψυχολογία, όπως αυτή ορίσθηκε σε προηγούμενες ενότητες και αναφορές, ως δηλαδή του ποιά η πηγή Ζωής και ύπαρξης των πάντων, του Αριστοτέλη σκόπιμο είναι να αναφερθούμε στην έννοια του θεού. …"Η κύρια διδασκαλία του βιβλίου Λ των Μετά τα φυσικά αναφέρεται στο Πρώτον Κινουν Ακίνητον, το οποίον είναι αμεταβλητον και αιωνιον. Η οντότης του συνίσταται στη "νόησιν νοήσεως". Είναι η ακρότατη αιτία κάθε κινήσεως, καθώς και το υπέρτατον Αγαθόν, εφιέμενον από όλον τον κόσμον". …"η πρώτη αιτία όλων των κινήσεων είναι εκείνο που "κινει εαυτόν" και ότι το Ακίνητον είναι η αρχή της κινήσεως…"47. Όπως γίνεται αντιληπτό, Ψυχή ως πηγή Ζωής και ύπαρξης των πάντων, τίθεται αυτό το Πρώτον Κινούν Ακίνητον. Αυτή η οντότητα, που προκαλεί την κίνηση των πάντων και τους δίδει Ζωή. Πρόκειται προφανώς, για μια μορφή απόλυτου όντως, για μια μορφή θεού, ως οντολογίας τουλάχιστον. Έπειτα από αυτό, ακολουθούν οι Πλατωνικές Ιδέες και η σχέση τους με τα Αισθητά. Ο Αριστοτέλης, όπως και ο διδάσκαλος του, εκτός αυτών εξετάζει ειδικότερα την έννοια της Ψυχής σε σχέση (κυρίως) με τον άνθρωπο αλλά και με τα άλλα όντα. Στο πλαίσιο αυτό, ο φιλόσοφος, διατυπώνει "θεωρητική" και "εμπειρική-επιστημονική" 48 Ψυχό-λογία, όπως ακριβώς και ο Πλάτων.

Θεωρητική προσέγγιση της Ψυχής: Ο Αριστοτέλης, ιδίως στο Περί Ψυχής ζήτημα, έχει πλούσια συγγραφική δραστηριότητα και σκέψη. Ξεχωρίζουν, συγκεκριμένα, τα συγγράμματα του, "Περί Ψυχής" και "Μικρά Φυσικά". Στο πλαίσιο της θεωρητικής Ψυχό-λογίας του, κάμει το μεγάλο άλμα. Έρχεται σε αντίθεση με την Περί Ψυχής διδασκαλία του Πλάτωνα, και εισαγάγει την έννοια του ενισμού ή μονισμού49, σε αντίθεση με την προϋπάρχουσα δυαρχία. Οι έννοιες αυτές, θα εξετασθούν αμέσως παρακάτω. …"Ο Αριστοτέλης νομίζει την ψυχήν ως μια εν τω σώματι ενοικούσαν αρχην, ως μια ζωοδότειραν δύναμιν, η οποία κινεί το σώμα ως όργανον της. Είναι το τελικόν αίτιον του σώματος. Η μορφή, το είδος, η ουσία του σώματος."50. Εδώ παρουσιάζεται η ενιστική θεώρηση. Στην σχέση "ψυχή-σώμα": …"Η ψυχή στον Αριστοτέλη ισχύει κατ’ αρχην ως μορφή ή ως είδος του σώματος: "αναγκαιον άρα την ψυχήν ουσίαν είναι ως είδος σώματος φυσικου δυνάμει ζωήν έχοντος". Ένα είδος όμως, το οποίο δεν χωρίζεται του σώματος, όπως δεν χωρίζεται και η ύλη από το είδος της("ένυλον είδος"), που την καθιστά πρωταρχικά αλλά και κάθε διαρκώς φορά ένα πραγματικό "τοδε τι" εκ μορφής και ύλης…"51.

Έτσι, όπως φαίνεται: …"Η ύπαρξη, αποτελεί μια αδιάσπαστη ενότητα που το σώμα συμπληρώνει την ψυχή και αντίθετα. Κατά τον μονισμό-ενισμό(του Αριστοτέλη εδώ, καθώς θα το ακολουθήσουν και πολλοί φιλόσοφοι δεκάδες αιώνες μετά-σημείωση δική μου-) δηλαδή, η ψυχή και το σώμα, αποτελούν δυο διαφορετικούς τρόπους έκφρασης της ανθρώπινης ύπαρξης. Για παράδειγμα, ο πόνος βιώνεται είτε ως αντίδραση της ψυχής(επώδυνο συναίσθημα, κλπ), είτε ως συγκεκριμένη αντίδραση του οργανισμού(βλέπε δηλαδή την έννοια "σώμα" -σημείωση δική μου-) . Δυο τρόποι, δηλαδή, για ένα μόνο φαινόμενο…"52. Έτσι η Ψυχή …"χαρακτηρίζεται ως μια ζώσα ή έμψυχη σωματική υπόσταση, η οποία συναποτελειται από ύλη και είδος(Υλίκη και μορφική αρχή)…"53. Ο Αριστοτέλης ονομάζει, εκτός των άλλων, την Ψυχή με τον όρο εντελέχεια: …"ψυχή εστίν εντελέχεια η πρώτη σώματος φυσικου οργανικού δυνάμει ζωήν έχοντος…54"(πρόκειται για τον Αριστοτελικό ορισμό της Ψυχής-σημείωση δική μου-). Αυτό σημαίνει πως …"με τον όρο εντελέχεια, που σημαίνει τελειοποίηση, πλήρωση, θέλει ο Αριστοτέλης να δείξη ότι μόνο μέσω της ενώσεως της ουσίας με το είδος είναι δυνατή η σύσταση αυθύπαρκτου υπάρξεως…"55. Με όλα αυτά τα στοιχεία, ο φιλόσοφος παρουσιάζει την έννοια του ενισμού, απορρίπτοντας την Πλατωνική θεωρία. Ένα άλλο σκέλος της θεωρητικής προσέγγισης της Ψυχής από τον Αριστοτέλη είναι η ύπαρξη Ψυχής και στους άλλους ζώντες οργανισμούς, ζωικούς ή φυτικούς. Η απάντηση είναι θετική.

Ο Αριστοτέλης θα μπορούσαμε να πούμε με τεραστία επιφύλαξη ως προς καθαυτές τις έννοιες, πως θέτει κάποιες βάσεις, κάποια σπέρματα, της μετέπειτα θεωρίας της Παμψυχιαρχίας56, της έμψυχης ιδιότητας δηλαδή, όλου του κόσμου. Σε όλα τα είδη και οργανισμούς, υπάρχει Ψυχή ή έστω κάποια από τις ιδιότητες της, τις "δυνάμεις" της: …"Δυνάμεις δ’ είπομεν θρεπτικόν, αισθητικόν, ορεκτικόν, κινητικόν κατά τόπον, διανοητικόν…"57. Ο Αριστοτέλης, παρουσιάζει την θρεπτική ιδιότητα της Ψυχής, ως την πιο σημαντική για όλους τους ζώντες οργανισμούς: …"η γαρ θρεπτική ψυχή… και πρώτη και κοινοτάτη δύναμις εστι ψυχής, καθ’ ήν υπάρχει το ζην άπασιν…"58. Συγκεκριμένα τη "θρεπτική Ψυχή" την αναφέρει …"ως δύναμιν τουτέστιν αναπαραγωγής, αυξήσεως, λήψεως τροφής και τα λοιπά…"59. Η θρεπτική δύναμη της Ψυχής, είναι κοινή και απαραίτητη σε όλους, δίχως εξαίρεση, τους οργανισμούς. Ακολουθούν και οι άλλες δυνάμεις της Ψυχής που κατέχουν ορισμένα ζώα: …"Την αισθητική και ταυτοχρόνως ορεκτική ψυχήν διαθέτουν τα ικανά αισθήσεως και κατά τόπον ζώα κινητικά…"60. Εντούτοις, την ανώτερη μορφή Ψυχής, την μορφή του διανοείσθαι και της ύπαρξης νου, μόνο ο άνθρωπος από όλα τα αλλά ζώα και οργανισμούς, κατέχει. Είναι ένα ιδιαίτερο αξίωμα, που δίδει ο φιλόσοφος στον άνθρωπο.

Εμπειρική-επιστημονική προσέγγιση της Ψυχής: Στην εμπειρική-επιστημονική θεώρηση της Ψυχής, ο φιλόσοφος μελετά τις εκδηλώσεις της Ψυχής επάνω στο ανθρώπινο σώμα και την συμπεριφορά. Ομοίως δηλαδή με τον Πλάτωνα, όπως προαναφέρθηκε, αλλά με διαφορετικές διατυπώσεις και αντιλήψεις. Ο Αριστοτέλης διακρίνει τις εκδηλώσεις της Ψυχής σε γνωστικές, συναισθηματικές και βουλητικές61. Οι πρώτη κατηγορία, η κατηγορία των γνωστικών εκδηλώσεων, κατ’ αυτόν έχει την μεγαλύτερη σημασία, καθώς τίθεται το πρόβλημα και η λύση του Γνωσιολογικού ζητήματος. Ο άνθρωπος κατακτά την γνώση, μέσω λειτουργιών όπως …"η αίσθησις, η μνήμη, η φαντασία και η νόησις"62. Οι λειτουργίες, που αποτελούν τα όργανα της γνώσης ως εκδήλωσης της Ψυχής, βρίσκονται σε ιεραρχία. Ανωτέρα όλων, είναι η νόησις όπως θα δειχθεί παρακάτω. Η αίσθησις, αποτελεί την αντίδραση των αισθητήριων οργάνων με τον εξωτερικό κόσμο. Με τα εξωτερικά ερεθίσματα. Η μορφή αυτή γνώσης, είναι αρκετά περιορισμένη και αρκετές φορές οδηγεί σε πλάνη. Η μνήμη, λειτουργεί ως εξής: ..."Απελθόντων των αισθητων ένεισιν αι αισθήσεις και φαντασίαι εν τοις αισθητηρίοις…"63. Δηλαδή …"η μνήμη άρχεται λειτουργουσα, αφ’ ης στιγμης παύση ο εξωτερικός ερεθισμός. Εις την συνείδησιν εξακολουθεί να παραμένη το μετείκασμα κατ’ αρχάς, αι παραστάσεις, αι εικόνες, τα "φαντάσματα" κατόπιν…"64. Ο Αριστοτέλης δίδει μια πολύ επιστημονική ερμηνεία της μνήμης, όπως φαίνεται. Όλα όσα είμαστε αυτήν την στιγμή, κατά τον συλλογισμό του, τα οφείλουμε στην μνήμη. Θυμόμαστε το προηγούμενο χρονικά γεγονός κάτι που συμβάλλει στην …"διατήρηση του ιστορικού βίου"65. Εκτός αυτών ο φιλόσοφος, αναφέρεται και στην έννοια της

Ανά-μνησης: "η ανάπλασις των παραστάσεων είναι ανάλογος της εντυπώσεως, η δε ευκολία απομνημονεύσεως εξαρτάται από την τάξιν, τον ρυθμόν, το μέτρον των απομνημονευτέων…"66. Η φαντασία, χαρακτηρίζεται από έντονο πνεύμα δημιουργίας και αντίληψης μέσω των αισθήσεων. Στην ανώτερη βαθμίδα γνώσης, στέκεται η ικανότητα της νοήσεως: …"Δι’ αυτής κρίνονται, συγκρίνονται, ταξινομουνται, αναλύονται, ερμηνεύονται τα πράγματα, αι καταστάσεις, τα γεγονότα. Προϋποθέτει, εν τούτοις, και η νόησις την ύπαρξιν συνειδησιακου παραστατικου περιεχομένου…ως επίσης και την παρουσίαν εν τη ψυχη απορίας και αμφιβολίας, δηλ. την θέσιν προβλήματος, το οποίον καλείται να λύση η νόησις. Η νόησις, κατά ταύτα, είναι η ψυχική λειτουργία, δια της οποίας λύονται τα τιθέμενα προβλήματα…"67. Ολοκληρώνοντας την εμπειρική θεώρηση του Αριστοτέλη, βλέπουμε για τους άλλους δυο τομείς εκδήλωσης της ανθρώπινης Ψυχής. Η συναισθηματική εκδήλωση, έχει κυρίως χαρακτήρα ατομικό, με βάση τις προτιμήσεις, τις επιδιώξεις, τις ικανοποιήσεις και μη του υποκειμένου(="εδώ" ο άνθρωπος). Πρόκειται κυρίως, δηλαδή, για εκφράσεις απέναντι στο σύνολο του εξωτερικού κόσμου. Στις βουλητικές, τέλος, εκδηλώσεις ο φιλόσοφος, τοποθετεί ομού με τον διδάσκαλο του, τα ένστικτα, τις ορμές και γενικότερα τις έμφυτες τάσεις του ανθρώπου. Οι βουλητικές εκδηλώσεις, κατατάσσονται στις κατώτερες Ψυχικές εκδηλώσεις.

Ο Αριστοτέλης, ίδρυσε την περίφημο Περιπατητική σχολή. Σε αυτήν πολλοί ήταν οι μαθητές της φιλοσοφίας του, οι οποίοι συνέχισαν και προέκτειναν τις θεωρίες του, τόσο σχετικά με το Περί Ψυχής ζήτημα όσο και γενικότερα. Σημαντικοί υπήρξαν οι μεταξύ άλλων, Θεόφραστος ο Λέσβιος (372-287 π.Χ.), Στράτων από την Λάμψακο (287-269 π.Χ.), Λύκων από την Τρωάδα (269-225 π.Χ.), Αρίσταρχος ο Σάμιος (ακμή περί τα 250 π.Χ.), και άλλοι68.

3. Σύντομη κριτική θεώρηση και παρατηρήσεις του πρώτου κεφαλαίου.

Με την αναφορά μας στον Αριστοτέλη, τελειώνει το πρώτο κεφαλαίο του πονήματος, το οποία ξεκινά από τους στοχασμούς των Προσωκρατικών ακόμη φιλοσόφων, σχετικά με το Περί Ψυχής ζήτημα, καταλήγοντας στην κλασσική περίοδο του Σωκράτη αλλά και μετά αυτόν, στους Πλάτων και Αριστοτέλη, κυρίως. Στις "Σύντομες κριτικές θεωρήσεις και παρατηρήσεις" των κεφαλαίων μας, ο συγγραφέας επιχειρεί να κάνει μια ατομική, κατά τον δυνατόν προσεγγιστικά επιστημονική, κριτική(όχι ανακεφαλαίωση) ή καλύτερα σειρά προσωπικών παρατηρήσεων στις θεωρίες των εκάστοτε φιλοσόφων και στις απαντήσεις τους σχετικά με το Περί Ψυχής ζήτημα μας. Η κίνηση (μου) αυτή, δηλώνει όχι την ανάδειξη υπεροχής (μου) έναντι της φιλοσοφίας, αλλά την παρουσία του απαραίτητου θράσους και προκλητικού(όχι προσβλητικού) χαρακτήρα και πνεύματος, που απαιτεί τόσο ο χώρος της φιλοσοφίας όσο και γενικότερα ο χώρος της επιστήμης. Άλλωστε, είναι γνωστό από τον Αριστοτέλη πως "Πάντες άνθρωποι του ειδέναι ορέγονται φύσει", καθώς και από τον Βάκωνα πως "Η γνώση είναι δύναμη", αλλά και επειδή, προσθέτοντας, εκτός από την Ιστορική αναφορά, καλύτερη μορφή γνώσης είναι η κριτική, ο συγγραφέας θεωρεί ως υποχρέωση του την συγκεκριμένη πράξη. Κατά τον τρόπο αυτό:

Οι προσεγγίσεις της Ψυχής κατά το χρονικό διάστημα που εξετάσαμε, είναι γενικά και κατά βάση, στηριζόμενες στην Μεταφυσική(όχι Υπερφυσική). Ειδικότερα, οι Μιλησιοι φιλόσοφοι, ήτοι ο Θαλής, ο Αναξίμανδρος και ο Αναξιμένης παρ’ ότι Φυσικοί, κατά το λεγόμενον, φιλόσοφοι που ασχολούνται με οντολογικά προβλήματα, ασχολούνται και με το πρόβλημα της Ψυχής. Οι προσεγγίσεις τους είναι κατά βάση Μεταφυσικές, με την έννοια ότι στην ουσία τα λεγόμενα τους, στο συγκεκριμένο ζήτημα, δεν μπορούν πλήρως να τεκμηριωθούν και να αποδειχθούν με βάση την Επιστημονική μέθοδο. Εντούτοις, οι σκέψεις τους χρήζουν, βέβαια, ειδικής ανάλυσης λόγω των σημαντικών νοημάτων τους. Κατά πολύ το ίδιο ισχύει και για τους μετέπειτα Πυθαγόρειους αλλά και για τον Πυθαγόρα ειδικά. Ο Εμπεδοκλής, θέτει, κατά την κρίση μου, έναν ρεαλισμό και μια βάση της πεσιμιστικής αντίληψης της Ψυχής, καθώς θεωρεί την Ζωή κατά πολύ επώδυνη(θυμίζει προσωπικά, το "Being and Nothingness"69, του Γάλλου φιλοσόφου Ζαν Πωλ Σαρτρ και την έννοια της "εγκατάλειψης του ανθρώπου στην γη" 1905-1980) και εξυμνεί τον θάνατο, ως απελευθέρωση. Από εκεί και έπειτα, θεωρώ, αρχίζει μια περισσότερο επιστημονική απόπειρα σύλληψης της έννοιας της Ψυχής. Οι φιλόσοφοι μελετούν τον άνθρωπο. Τρανά παραδείγματα οι Σοφιστές και ιδίως ο Γοργίας, με την έννοια της πειθούς στα πλήθη. Έπειτα ακολουθεί η μεγάλη σχολή των Κλασσικών, Σωκράτη, Πλάτωνα και Αριστοτέλη. Εδώ πλέον, έχουμε κατά πολύ την θεμελίωση της επιστημονικής ερευνάς και μεθόδου. Παρ’ ότι δεν λείπει η Μεταφυσική ερμηνεία ή καλύτερα σύλληψη της Ψυχής(η σύλληψη της Ψυχής, βασίζεται, θα έλεγα στην Μεταφυσική), ιδίως από τον Πλάτωνα και τον Αριστοτέλη, οι φιλόσοφοι μαζί με τον Δάσκαλο Σωκράτη, δίδουν μια επιστημονική προσέγγιση, θεωρώ, των εκδηλώσεων(κατά την φιλοσοφία τους) της Ψυχής, μέσα από τα αισθήματα, τους τρόπους νόησης, τις έννοιες της μνήμης κ.α., κάτι πολύ ρηξικέλευθο αλλά και διορατικό για την εποχή που αναφερόμαστε. Ο συγγραφέας θα ήθελε να υπενθυμίσει στον αναγνώστη, πως η κριτική και οι παρατηρήσεις είναι ατομικές και προσπαθούν να έχουν μια δόση επιστημονικής παρατήρησης. Σε καμία περίπτωση δεν τίθενται ως "αυθεντίες" ή "δόγματα", αλλά αντιθέτως ο συγγραφέας επιδιώκει μέσω των πιθανών διορθώσεων τους, την γνώση. Είναι άλλωστε ο σκοπός της φιλοσοφίας και της επιστήμης μας.

[selida]

Κεφάλαιο Δεύτερο



Από τους μεταριστοτελικούς φιλοσόφους, έως και τον Μεσαίωνα.

Εισαγωγή.

Μετά τον Αριστοτέλη, παίρναμε στην λεγόμενη Μετακλασική περίοδο της φιλοσοφίας. Σε αυτήν αναπτύσσονται σημαντικές θεωρίες αλλά και φιλοσοφικά ρεύματα και σχολές, από τους εκάστοτε φιλοσόφους. Το Περί Ψυχής ερώτημα απασχολεί αρκετά τους διανοητές, όχι βέβαια όσο τους φιλοσόφους των προηγούμενων ετών. Τούτο βέβαια δεν σημαίνει πως δεν δίδονται, σπουδαίες περί αυτού φιλοσοφίες, όπως αυτή του Πλωτίνου, του Επίκουρου και μιας πληθώρας άλλων, που θα αναλύσουμε στην συνέχεια. Σύντομα έρχεται και η περίοδος του Μεσαίωνα, στην πορεία του ιστορικού μας χρόνου. Εκεί πλέον γίνεται μια ακόμη απόπειρα απάντησης του Περί Ψυχής ερωτήματος, αλλά κυρίως μέσω θεολογικών απόψεων. Ο εκάστοτε θεός, διαδραματίζει σημαντικό ρόλο στις φιλοσοφίες του Μεσαίωνα. Τούτο δεν σημαίνει, βέβαια, πως δεν δίδονται και αξιόλογες απαντήσεις. Θα φανεί όπως θα τις αναλύσουμε στην συνέχεια του πονήματος.

1. Απόψεις γύρω από το Περί Ψυχής ζήτημα. Από τον Επίκουρο μέχρι και τον Πλωτίνο.

α) Επίκουρος εκ της Σάμου (341-270 π.Χ.) και Επικούρειοι.

Ο Επίκουρος, θα μπορούσαμε να πούμε, διατυπώνει σπερματικά, θεωρητικό-φιλοσοφικό και εμπειρικό λόγο Περί Ψυχής. Κατ’ αρχάς, όπως φαίνεται από την γενικότερη θεωρία του Επίκουρου, έχουμε πλέον μεγάλη εισαγωγή στην πρώιμη επιστημονική σκέψη και στην αμφισβήτηση του προ-καθορισμού των σκοπών της φύσης και του ανθρώπου, από κάποιον θεό ή θεούς. Έτσι ο φιλόσοφος τάσσεται κατά πολύ υπέρ των θεωριών του Δημόκριτου, σχετικά με την έννοια των α-τόμων και της δημιουργίας και λειτουργίας του σύμπαντος και της ζωής. Κατά τον τρόπο αυτό, πέρα των άλλων, ο Επίκουρος διατυπώνει την φιλοσοφική ψυχολογία, όπως αυτή τέθηκε σε προηγούμενες σελίδες. Ως δηλαδή, πηγή ζωής και ύπαρξης των πάντων. Ως Ψυχή με αυτήν την έννοια. Η πηγή της ζωής λοιπόν, η Ψυχή, είναι τα ά-τομα και οι τυχαίες μεταξύ των συγκρούσεις που δημιουργούν τα αντίστοιχα αποτελέσματα(ένα αποτέλεσμα είναι και η Ζωή). Οι συγκρούσεις, όπως είπαμε, επιτυγχάνονται με τρόπο τυχαίο κάτι που καταρρίπτει το μέχρι τότε αιτιοκρατικό πλαίσιο σκέψης των περισσοτέρων φιλοσόφων. Όλη αυτή η Φυσική του Επίκουρου, έχει καθοριστικό ρόλο και στο Περί Ψυχής ζήτημα1.

Θεωρητική-φιλοσοφική προσέγγιση της ανθρώπινης Ψυχής: Ο Επίκουρος, δίδει τον ορισμό της ανθρώπινης Ψυχής: …"Προς την κοσμολογική θεωρία συμφωνεί και η ανθρωπολογία και ψυχολογία του Επίκουρου: η Ψυχή είναι σωματική, κράμα από τέσσαρες ποιότητες. Από άτομα με πυρώδη, με αερώδη, με πνευματώδη και με αγνώστου υφής ποιότητα. Τα άτομα της τελευταίας, ανωτάτης ποιότητος, έχουν ελευθερία, αποτελούν το "προς ημας αδέσποτον" και έτσι γίνονται η πηγή της ανθρώπινης ελευθερίας και ευθύνης…"2. Όπως φαίνεται από τον ορισμό, η Ψυχή συνίσταται από τα ά-τομα, τα οποία κατέχουν διάφορες ιδιότητες. Λογικά, η Ψυχή ως …"δύναμις ζωής" 3πριν δώσει Ζωή στο ανθρώπινο σώμα, βρίσκεται σε μορφή α-τόμων. Ο φιλόσοφος, πέρα από τον συγκεκριμένο λόγο του, δεν λέγει κάτι άλλο για την Ψυχή, στο θεωρητικό-φιλοσοφικό πλαίσιο. Εντούτοις, στην εμπειρική του προσέγγιση παρουσιάζει μεγαλύτερη ανάλυση.

Εμπειρική προσέγγιση της ανθρώπινης Ψυχής: Στην εμπειρική προσέγγιση ο φιλόσοφος, κατατάσσει τις επιδράσεις και τα αποτελέσματα, τις ικανότητες, που δίδει η Ψυχή στο ανθρώπινο σώμα και στην διαμόρφωση της συμπεριφοράς ή και του χαρακτήρα του ανθρώπ